نقد دیدگاه منکران مشروعیت علم دینی از منظر قرآن (با رویکرد پاسخ به شبهات)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه قرآن‌پژوهی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، تهران، ایران

2 سطح چهار رشتة تفسیر تطبیقی، پژوهشگر جامعه الزهرا(س)، قم، ایران

10.22059/jpht.2025.378772.1006059

چکیده

از پیش‌فرض‌های اصلی در موضوع علم دینی و اسلامی‌سازی علوم مشروعیت و جواز تأسیس است که بر پایة آن مطلوبیت و سپس ضرورت مستدل می‌شود. بنابراین تلاش در جهت اثبات آن اهمیت دارد. در این عرصه برخی از روشنفکران مسلمان، مبتنی بر دلایلی، علم دینی را مشروع و جایز نمی‌دانند. این مقاله به روش کتابخانه‌ای بر اساس آموزه‌های قرآنی و با رویکرد تحلیلی‌ـ ‌انتقادی به بررسی دیدگاه منکران مشروعیت علم دینی و به صورت ویژه اسلامی‌سازی علوم در قالب پاسخ به شبهات پرداخته است. شبهات مستخرج از دیدگاه منکران در محورهای علمی و عقلانی نبودن علم دینی، ایدئولوژیک‌سازی علوم و وابسته بودن آن به حاکمیت، پیچیده بودن شرایط امروزی و کاستی مبانی دینی، متروک شدن اسلامی‌سازی علوم، تقدس علوم منتسب به اسلام و انسداد باب نقد و ناکارآمد شدن آن، وجود اختلافات گسترده میان صاحب‌نظران و حیرت در زمینة اسلامی‌سازی علوم، لغویت علوم انسانی اسلامی یا عدم اقبال به آن، دخالت ناروا در علوم تجربی و ابهام در نحوة تأثیر آموزه‌های وحیانی بر علوم تجربی بشری قابل دسته‌بندی است که در این مقاله بر مبنای آموزه‌های قرآنی و استدلال عقلایی بدان‌ها پاسخ داده شد. نتیجه آنکه تأسیس علم دینی امری مشروع و مجاز است و عدم فهم صحیح از آن، فرایند تحقق، و کاستی‌ها یا کوتاهی‌های صورت‌گرفته در این زمینه موجب تشکیک در جواز و مشروعیت اصل آن نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم. مترجم: محمدرضا آدینه‏وند لرستانى (1377). تهران: اسوه.
اسدی‌نسب، محمدعلی (1401). مبانی قرآن‌شناختی علم دینی؛ با تأکید بر علوم انسانی‌ـ اسلامی. تهران: ‌پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله (1381). نسبت دین و دنیا. قم: اس‍راء.
ـــــــــــــــــ (1389). شریعت در آینة معرفت. قم: اسراء.
چیتیک، ویلیام (1380). تئولوژی و توسعه. مترجم: سید محمد آوینی. بازتاب اندیشه، ش 19.
حسنی، سیّد حمیدرضا و همکاران (1393). مجموعه مقالات علم دینی؛ دیدگاه‌ها و ملاحظات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حیدری، محمدفؤاد (1397). مروری انتقادی بر آرای موافق و مخالف علوم انسانی اسلامی. مطالعات راهبردی علوم انسانی و اسلامی، ش 15.
خامنه‌ای، سید علی (22/02/1397). بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در کنگرة «نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی».
ربانی گلپایگانی، علی (1297). نقد ادلة ناممکن‏انگاری علم دینی، مجله کلام اسلامی، ش 105.
رجبی، محمود (1390). امکان علم دینی. معرفت فرهنگی اجتماعی، ش 8.
رشاد، علی‌اکبر (13/12/1396). پرسش‌هایی دربارة امکان و امتناع علم دینی. خبرگزاری فارس.
سروش، عبدالکریم (1373). قصة ارباب معرفت. تهران: مؤسسة فرهنگی صراط.
ـــــــــــــــــ (1385). اسلام و علوم اجتماعی؛ نقدی بر دینی کردن علم.
ـــــــــــــــــ (1392). سنت و سکولاریسم. تهران: مؤسسة فرهنگی صراط.
سند الگوی اسلامی‌ـ ایرانی پیشرفت:  https://bayanbox.ir/view
شریفی، احمدحسین (1393). مبانی علوم انسانی‌ـ اسلامی. تهران: آفتاب توسعه.
شه‌گلی، احمد (1399). ارزیابی ادلة انکار علم دینی بر اساس دیدگاه عبدالکریم سروش. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ش83.
صدر، محمدباقر (بی‌تا). فلسفتنا. چ 12. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
طباطبایى، سید محمدحسین (1354). المیزان فی تفسیر القرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
ــــــــــــــــــــــــــ (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تهران: صدرا.
ـــــــــــــــــــــــــ (1388). بررسی‌های اسلامى. قم: بوستان کتاب.
عبدالکریم، خلیل (1995). الاسلام بین الدوله الدینیه و الدوله المدنیه. قاهره: سینا.
عشماوی، محمدسعید (1996). الاسلام السیاسی. بی‌جا: مدبولی الصغیر.
علی‌تبار، رمضان (1402). خاستگاه و مبادی شبهات علم دینی. شبهه‌پژوهی، ش 2.
مصباح یزدی، محمدتقی (1394). رابطة علم و دین از دیدگاه حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح‌یزدی. معرفت، ش 76.
ملکیان، مصطفی (1385). مدرنیته و ایران. آیین، ش 4.
ــــــــــــــ (1387). راهی به رهایی، جستارهایی در باب عقلانیت و معنویت. تهران: نگاه معاصر.
نور‌علی‌زاده، فرشته (1396). نقدی بر رویکردهای امکان و تولید علم دینی. پژوهشهای علم و دین، ش 16.
هادوى تهرانى، مهدى (1377). ولایت فقیه. تهران: نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ـــــــــــــــــــ (1385). مبانى کلامى اجتهاد. قم: مؤسسة فرهنگی خانة خرد.
یوسفی، احمدعلی (1395). نظام اقتصاد مقاومتی، الگویی الهام‌بخش از نظام اقتصادی اسلام. قم: نگاه فارسی.
Quran. Translation by Mohammad-Reza AdinehVand (1998). Tehran: Loristani Osveh. (in Persian)
Abdul-Karim, Kh. (1995). Islam Between the Religious State and the Civil State. Cairo: Sina. (in Persian)
Alitabar, R. (2023). Origins and Foundations of Doubts About Religious Science. Quarterly Journal of Doubt Research, Issue 2. (in Persian)
Asadi-Nasab, M.A. (2022). Foundations of Quranic Epistemology in Religious Science; with Emphasis on Islamic Humanities. Tehran: Research Institute for Culture and Islamic Thought. (in Persian)
Ashmawi, M.S. (1996). Political Islam. Cairo: Madbouli al-Saghir(in Persian).
Chitick, W. (2001). Theology and Development. Translated by Seyed Mohammad Avini. Basteb Andisheh Journal, Issue 19. (in Persian)
Hadi Tehran, M. (1998). Guardianship of the Jurist. Tehran: Research Institute for Culture and Islamic Thought. (in Persian)
------------------- (2006). The Theological Foundations of Ijtihad. Qom: Khaneh Khord Institute. (in Persian)
Hasani, S. H.R. et al. (2014). A Collection of Articles on Religious Science; Views and Considerations. Qom: Research Institute for the Seminary and University. (in Persian)
Heidari, M.F. (2018). A Critical Review of the Opinions for and Against Islamic Humanities. Journal of Strategic Studies of Islamic Humanities, Issue 15. (in Persian)
Jawadi Amoli, A. (2002). The Relationship Between Religion and the World. Qom: Esra’a.
--------------------- (2010). Sharia in the Mirror of Knowledge. Qom: Esra’a. (in Persian)
Khamenei, Seyyed Ali (05/12/2018). Statements at the meeting with participants of the Congress on "The Role of Shiism in the Emergence and Expansion of Islamic Sciences." (in Persian).
Malkian, M. (2006). Modernity and Iran. Monthly Journal of Aeen, Issue 4. (in Persian).
-------------- (2008). The Path to Liberation, Essays on Rationality and Spirituality. Tehran: Negah Mo’asir. (in Persian).
Misbah Yazdi, M.T. (2015). The Relationship Between Science and Religion According to Ayatollah Mohammad Taqi Misbah Yazdi. Journal of Knowledge, Issue 76. (in Persian).
Noor-Ali-Zadeh, F. (2017). A Critique of the Approaches to the Possibility and Production of Religious Science. Journal of Science and Religion Research, Issue 16. (in Persian).
Rajaei, M. (2011). The Possibility of Religious Science. Journal of Cultural and Social Knowledge, Issue 8. (in Persian).
Rashad, A.A. (12/13/2018). Questions About the Possibility and Impossibility of Religious Science. Fars News Agency. (in Persian).
Sadr, M.B. (n.d.). Our Philosophy. 12th Edition. Beirut: Dar al-Tau’iaf al-Matbou’at. (in Persian).
Shaghli, A. (2020). Evaluating the Arguments Against Religious Science Based on Abdulkarim Soroush’s View. Journal of Epistemological Studies in Islamic University, Issue 83. (in Persian).
Sharifi, A.H. (2014). Foundations of Islamic Humanities. Tehran: Aftabe Tose’e. (in Persian).
Soroush, A. (1994). The Story of the Masters of Knowledge. Tehran: Siraat Cultural Institute. (in Persian).
------------- (2006). Islam and Social Sciences; A Critique of the Secularization of Knowledge. (in Persian).
-------------- (2013). Tradition and Secularism. Tehran: Siraat Cultural Institute. (in Persian)
Tabatabai, S. M.H. (1975). Al-Mizan in Quranic Exegesis. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyya.
---------------------- (1985). Principles of Philosophy and Method of Realism. Tehran: Sadra. (in Persian).
---------------------- (2009). Islamic Studies. Qom: Bustan Kitab. (in Persian) (in Persian).
The Iranian Islamic Model of Progress Document: https://bayanbox.ir/view(in Persian).
Yousefi, A.A. (2016). Resistance Economy System: An Inspirational Model from the Islamic Economic System. Qom: Negah Farsi. (in Persian).