تحلیل منطقی و تطبیقی رابطة میان «نظریة تکامل» و «آموزة آفرینش حضرت آدم و حوا(ع)» با تکیه بر بررسی متون اسلامی دالّ بر «خلقت نسناس پیش‌ از آفرینش آدم(ع)»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گرایش مبانی نظری اسلام، دانشکدة معارف و اندیشة اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 حوزة علمیة امام صادق(ع)، قزوین، ایران

3 گروه مبانی نظری اسلام، دانشکدة معارف و اندیشة اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22059/jpht.2025.393088.1006116

چکیده

یکی‌ از چالش‌هایی که در حوزة ارتباط علم و دین در دنیای معاصر مطرح شده نسبت میان تکامل داروینی و آموزة خلقت حضرت آدم و حوا(ع) در ادیان توحیدی است؛ با این ‌توضیح ‌که طبق نظریة فرگشت انسان‌ها حاصل تکامل موجودات ساده‌تری هستند، به ‌طوری ‌که موجود خاصی به‌ عنوان جدّ مشترک انسان و میمون در نظر گرفته می‌شود. در نتیجه انسان از نسل موجودات ساده‌تر است. درحالی‌که در ادیان توحیدی انسان امروزی از نسل آدم و حوا(ع) است که خداوند آن ‌دو را از خاک آفریده است. ازاین‌رو تحقیق حاضر با روش تحلیل مفهومی، گزاره‌ای، و سیستمی و با قطع نظر از صحت یا بطلان فرضیة تکامل درصدد پاسخ به این سؤال است که میان خلقت حضرت آدم و حوا(ع) که متون دین اسلام مطرح می‌کنند با آنچه امروزه نظریة فرگشت نامیده می‌شود چه ارتباطی از حیث سازواری یا عدم‌ سازواری وجود دارد؟ این نوشتار ابتدا، ضمن بیان مقتضای منطقی و فلسفی بحث، توضیح می‌دهد خلقت تدریجی الهی (در صورت اثبات نظریة تکامل و پس از اثبات لزوم وجود خالقی حکیم و علیم در ورای آن) ناسازگاری و تعارضی با خلقت دفعی الهی (یعنی خلقت حضرت آدم و حوا) ندارد. و در گام بعد، ضمن بررسی تحلیلی آیات و روایات اسلامی به توضیح مصداقیِ «قابلیت و امکان جمع میان تکامل و خلقت» می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


منابع عربی
قرآن کریم.
ابن ‌ابی ‌الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله (1363ش). شرح نهج‌البلاغه. به‌ تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. قم: مکتبه آیت‌الله ‌العظمی المرعشی‌ النجفی.
شریف الرضی، محمد بن حسین (1414 ق). نهج البلاغه. صالح، صبحی، قم، مؤسسة دار الهجرة.
عیاشی، محمد بن ‌مسعود (1380ق). تفسیر العیاشی. به ‌تصحیح هاشم رسولی. تهران: مکتبه العلمیه الاسلامیه.
فیروزآبادی، محمد بن ‌یعقوب (1995م).  القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب ‌العلمیه.
قطب راوندی، سعید بن ‌هبه‌الله (1430ق ). قصص الانبیا. به ‌تحقیق عبدالحلیم حلی. قم: مکتبه ‌العلامه ‌المجلسی.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1983م). بحار الانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر و سبحانی تبریزی، جعفر (1385ش).  اجوبه المسائل الشرعیّه. گردآوری: عبدالرحیم حمرانی. قم: مدرسة الإمام علی ‌بن ‌أبی‌طالب(ع).
ملاصدرا، محمد بن ‌ابراهیم (1354ش).  المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفة ایران.
منابع فارسی
ابن‌بابویه، محمد بن ‌علی (1380ش). علل الشرایع. ترجمة محمدجواد ذهنی تهرانی. قم: مؤمنین.
جمعی از نویسندگان (بی‌تا). دانشنامة امام حسن(ع). اصفهان: انتشارات پایگاه تخصصی عاشورا.
جوادی ‌آملی، عبدالله (1397ش). توحید در قرآن. قم: إسراء.
دولت، محمدعلی (1394ش). بررسی تطبیقی تاریخ پیدایش انسان در زمین از نظر علم و آموزه‌های قرآنی و حدیثی. پژوهش‌های علم و دین، دوره 12، شماره 2، صفحات 31-15
 روحانی مشهدی، فرزانه (1400ش). نقد دوگانه‌انگاری خلقت و تکامل بر اساس قرآن. اندیشة نوین دینی، شماره 64، صفحات 212-193
سحابی، یدالله (1375ش). خلقت انسان. تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سید محمدحسین (1378ش). تفسیر المیزان. ترجمة محمدباقر موسوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ـــــــــــــــــــــــــ (1387ش). مجموعة رسائل علامه طباطبایى. گردآوری: هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
فلچر، ویلیام وایان (1355ش). تکامل از نظر انسان امروز. ترجمة محمدرضا توکلی صابری. تهران: سیمرغ.
کلانتری، ابراهیم (1390ش). تبیین موضع تعارض ظاهری نظریة تکامل و آیات آفرینش و آرای قرآن‌پژوهان در حل آن. قبسات، شماره 59، دوره 16، صفحات 5-30
مجموعة نویسندگان (1394ش). تفسیر اهل ‌بیت علیهم‌السلام. تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی ‌بن ‌حسین (1362ش). اثبات الوصیه لعلی بن ابی‌طالب. ترجمة محمدجواد نجفی. تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
مطهری، مرتضی (1399ش). معاد. تهران: صدرا.
ـــــــــــــــ (1400ش). مقالات فلسفی. تهران: صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1374ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
نوروزی، علیرضا؛ میردامادی، سید مجتبی(1403). نقد استدلال انباشتی داوکینز بر الحاد، و بیان مقتضای آن نسبت به خداباوری. حکمت و فلسفه ، پیاپی 79، شماره 3، صفحات 224-254
نیکوکلام عظیم، محمدعلی (1401). بررسی و تحلیل روایات ناظر به آدم‌نماهای قبل از حضرت آدم(ع). معرفت، سال 31، شماره 296، صفحات 39-46
Arabic Sources
The Holy Quran. (in Arabic)
Nahjul-Balagha. (in Arabic)
Ayyashi, M. (1960). Tafsir al-Ayyashi. revised by Hashem Rasuli. Tehran: Maktaba Al-Ilmiyah al-Islamiya. (in Arabic)
Firuzabadi, M. Y. (1995). Al-Qamus al-Muhit. Beirut: Daral Kitab al-Ilmiyah. (in Arabic)
Ibn Abi al-Hadid, A. H. H. (1984). Commentary on Nahjul-Balagha. researched by Muhammad Abu al-Fadl Ibrahim. Qom: Maktaba Ayatollah al-Uzma al-Mar'ashi al-Najfi. (in Arabic)
Majlisi, M.B. M.T. (1983). Bihar al-Anwar. Beirut: Dar Ihya al-Turat al-Arabi. (in Arabic)
Makarem Shirazi, N. & Sobhani Tabrizi, J. (2006). Answers to Legal Issues. compiled by Abd al-Rahim Hamrani. Qom: Madrasa al-Imam Ali ibn Abi Talib (peace be upon him). (in Arabic)
Mulla Sadra, M. I. (1975). Al-Mabda’ and Al-Ma’ad. Tehran: Anjanam Hikmat ve Filafsa Iran. (in Arabic)
Qutb Rawandi, S. H. (2008). Stories of the Prophets. researched by Abdul Halim Hilli. Qom: Maktaba Al-Allamah al-Majlisi. (in Arabic)
Persian Sources
A group of authors (n.d.). Encyclopedia of Imam Hassan (peace be upon him). Isfahan: Ashura Specialized Database Publications. (in Persian)
Authors' Collection (2015). Tafsir of Ahlul Bayt (peace be upon them). Tehran: Amir Kabir. (in Persian)
Dowlat, M.A (2015). A comparative study of the history of the emergence of man on Earth from the perspective of science and Quranic and Hadith teachings. Science and Religion Studies, Vol 12, Number 2, P 15-31. (in Persian)
Fletcher, W. W. (1976). Evolution from the Perspective of Modern Man. translated by Mohammad-Reza Tavakoli Saberi. Tehran: Simorgh. (in Persian)
Ibn Babawayh, M. A. (2001). Ilal al-Shara’i. translated by Mohammad-Javad Manjili Tehrani. Qom: Nashr al-Momenin. (in Persian)
Javadi Amli, A. (2018). Monotheism in the Quran. Qom: Isra’. (in Persian)
Kalantari, Ibrahim (2011). Explanation of the apparent conflict between the theory of evolution and the verses of creation and the views of Quranic scholars in resolving it. Qabsat, No. 59, Vol 16, P 5-30. (in Persian)
Makarem Shirazi, N. (1995). Tafsir al-Nemno. Tehran: Dar al-Kutb al-Islamiyya. (in Persian)
Masoudi, A. H. (1983). Proof of the Will of Lali ibn Abi Talib. translated by Mohammad-Javad Najafi. Tehran: Islamiyya Bookstore. (in Persian)
Motahari, M. (2020). Resurrection. Tehran: Sadra. (in Persian)
--------------- (2021). Philosophical Articles. Tehran: Sadra. (in Persian)
NikoKalam Azim, M.A. (2022). Study and analysis of narrations regarding the human figures before Prophet Adam (AS). Marefat, Year 31, No. 296, P 39-46. (in Persian)
Norouzi, Alireza; Mirdamadi, Seyyed Mojtaba (2014). Criticism of Dawkins' cumulative argument against atheism, and statement of its implications for theism. Wisdom and Philosophy, Vol. 79, No. 3, pp. 224-254. (in Persian)
Rouhani Mashhadi, F. (2021). Criticism of the Dualism of Creation and Evolution Based on the Quran. Modern Religious Thought, Vol. 64.
Rouhani Mashhadi, F (2021). Criticism of the dualism of creation and evolution based on the Quran. Modern Religious Thought, No. 64, pp. 193-212. (in Persian)
Sahabi, Y. (1996). Creation of Man. Tehran: Sahami Publishing Company. (in Persian) 
Tabatabaei, S. M.H. (1999). Tafsir al-Mizan. translated by Mohammad-Baqir Mousavi. Qom: Islamic Publications Office. (in Persian)
----------------------. (2008). Collection of Allameh Tabatabaei's Epistles. compiled by Hadi Khosrowshahi. Qom: Bostan Kitab. (in Persian)