بررسی ماهیت انسان با تأکید بر نهج‌البلاغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار؛ پردیس فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

2 دانش‌آموختۀ دکتری مدرسی معارف اسلامی؛ پردیس فارابی دانشگاه تهران ، قم، ایران

چکیده

اندیشه‌وران مسلمان، نظریه‌های مختلفی دربارۀ تبیین ماهیت انسان عرضه کرده‌اند. این اختلاف ‌نظر آنان، موجب می‌شود تا برای دریافت تبیین درستی از ماهیت انسان، به معارف وحیانی توجه کنیم. معارف وحیانی به‌ویژه نهج‌البلاغه، در تکوین ماهیت انسان، به دو مرحله باور دارند: یکی تکوین جوهرۀ انسان و دیگری تکوین ساحت‌های ترکیبی او. بر همین اساس، انسان از منظر جوهری، با سایر مخلوقات یکی است و از منظر ترکیب، با آنها تمایز دارد. در مرحلۀ اول جوهرۀ انسان، از نور لایزال الهی نشأت می‌گیرد و در مرحلۀ دوم، از ساحت‌های گوناگونی برخوردار می‌شود. ساحت‌های انسان به‌طور عمده، دو ساحت جسمانی و روحانی هستند، ولی ساحت روحانی، خود ابعاد مختلفی چون حیات، شهوت، ناطقه و ایمان (عقل) دارد. به این‌ترتیب، در تعریف انسان از منظر معارف وحیانی به‌ویژه نهج‌البلاغه چنین می‌توان گفت: «انسان جوهری نورانی است که مرکب از دو ساحت جسم و روح بوده و دارای ابعاد گوناگون روح مانند حیات، شهوت، ناطقه و ایمان است».

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    نهج البلاغه (1414 ق). قم: هجرت.

                                      1.          آقاجمال خوانساری، محمدبن حسین (۱۳۶۶). شرح بر غررالحکم و درر الکلم، تهران: دانشگاه تهران.

                                      2.          ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید (1404 ق). شرح نهج‌البلاغة لابن أبی الحدید، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی.

                                      3.          ابن‌اثیر جزری، مبارک‌بن محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان.

                                      4.          ابن‌عربی، محمدبن علی (1366). فصوص الحکم، بیروت: دارالکتاب العربی.

                                      5.          ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1414 ق). لسان العرب، بیروت: دار صادر.

    1.                                   6.          ابن میثم بحرانی، علی (1404 ق). شرح نهج البلاغه، بی‌جا: دفتر نشر الکتاب.

                                      7.          ارسطو، (1364). سیاست، ترجمۀ حمید عنایت، بی‌جا: بی‌نا.

    1.                                   8.          استرآبادی، علی (1409 ق). تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    2.                                   9.          اکبریان، رضا؛ حسینی، احمد (1389). «حل پارادوکس عمل به جوهر در کتاب تعلیقات ابن‌سینا»، فلسفه و کلام اسلامی، شمارۀ 2، پاییز و زمستان.
    3.                                 10.        بحرانی، سید هاشم (1374). البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه بعثه.
    4.                                 11.        ـــــــــــــــــ (1413 ق). مدینة معاجز: الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
    5.                                 12.        بکری، احمدبن عبدالله (1411 ق). الأنوار و مفتاح السرور و الأفکار فی مولد النبیّ المختار صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم، قم: دارالشریف الرضی.

                                    13.        بهزاد، محمود (1353). داروینسیم و تکامل، بی‌جا: بی‌نا.

                                    14.        تمیمی آمدی، عبدالواحد (بی‌تا). غررالحکم و دررالکلم، ترجمۀ محمدعلی انصاری قمی، تهران: بی‌نا.

    1.                                 15.        جعفری، محمد تقی (1376). ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    2.                                 16.        جوادی آملی، عبدالله (1382). حیات حقیقی انسان در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم)، قم: مرکز نشر اسراء.
    3.                                 17.        ــــــــــــــــــ (1375). رحیق مختوم، قم: اسراء.
    4.                                 18.        حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسة آل‌البیت.
    5.                                 19.        خسرو پناه، عبدالحسین (1392). انسان‌شناسی اسلامی، قم: دفتر نشر معارف.
    6.                                 20.        دیلمی، حسن‌بن محمد (1412 ق). إرشاد القلوب إلی الصواب، قم: الشریف الرضی.
    7.                                 21.        دیوان اشعار منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام (1411 ق). قم: دار نداء الاسلام.

                                    22.        راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق: دارالعلم.

                                    23.        سید مظهری، منیره (1389). «بررسی تطبیقی سیمای انسان کامل از دیدگاه ابن‌عربی و ملاصدرا»، عرفان اسلامی (ادیان و عرفان)، شمارۀ 25، پاییز.

                                    24.        شجاری، مرتضی (۱۳۸۳). «ماهیت انسان از دیدگاه ابن‌عربی و ملاصدرا»، پژوهش‌های فلسفی، شمارۀ 191، تابستان.

    1.                                 25.        شعیری، محمدبن محمد (بی‌تا). جامع الأخبار، نجف: مطبعة حیدریة.
    2.                                 26.        صدوق، محمدبن علی (1385). علل الشرائع، قم: کتابفروشی داوری.

                                    27.        ـــــــــــــــــــــ (1378 ق). عیون أخبار الرضا (ع)، تهران: نشر جهان.

                                    28.         طبرسی، فضل‌بن حسن (بی‌تا). إعلام الوری باعلام الهدی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.

    1.                                29.       طریحی، فخرالدین (1375). مجمع البحرین، تهران: مرتضوی.
    2.                                30.       طوسی، محمدبن الحسن (1407 ق). تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیه.

                                    31.        فراهیدی، خلیل‌بن أحمد (1409 ق). کتاب العین، قم: نشر هجرت.

    1.                                 32.        فیض کاشانی، محمد محسن‌بن شاه مرتضی (1415 ق). تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر.
    2.                                 33.        ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1371). نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول الدین، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

                                    34.        فیومی، أحمد‌بن محمد (1414 ق). المصباح المنیر، قم: مؤسسۀ دارالهجرة.

    1.                                 35.        قمی مشهدی، محمدبن محمد رضا (1368). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    2.                                 36.        کاردان، علی‌محمد (1381). سیر آرای تربیتی در غرب، تهران: س‍ازم‍ان م‍طال‍ع‍ه و ت‍دوی‍ن کت‍ب ع‍ل‍وم ان‍س‍ان‍ی دانش‍گ‍آه‌‌ها.
    3.                                 37.        کلینی، محمدبن یعقوب (1365). الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.

                                    38.        مجلسی، محمد باقر (1404 ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمه الأطهار (ع)، بیروت: مؤسسة الوفاء.

                                    39.        مظفر، محمد رضا (1390). المنطق، قم: اسماعیلیان.

    1.                                 40.        مغنیة، محمد جواد (1358 ق). فی ظلال نهج‌البلاغة، بیروت: دارالعلم للملایین.
    2.                                 41.        مکارم شیرازی، ناصر (1386). پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    3.                                 42.        مورفی، نانسی (1391). چیستی سرشت انسان، ترجمۀ علی شهبازی و محسن اسلامی، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
    4.                                 43.        هاشمی خویی، حبیب‌الله (1400 ق). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران: مکتبة الإسلامیة.
    5.                                 44.        یثربی، سید یحیی (1385).حکمت اشراق سهرودی، گزارش حکمت اشراق، با تطبیق و نقد همراه با متن حکمه الاشراق، قم: بوستان کتاب.