بازاندیشی در تقریرهای مختلف از راز تسبیح کائنات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار؛ دانشکدۀ حکمت و دین‌پژوهی، جامعة‌المصطفی، قم،‌ ایران

چکیده

آیات و روایات بسیاری بر این مطلب دلالت دارند که هر آنچه در کائنات است، از ذوی‌العقول و غیر آن، تسبیح‌گوی خداوند متعال بوده و هستند. این ظهور یا تصریح، در تاریخ اندیشۀ اسلامی شرح و بسط‌های مختلفی را موجب شده است. عارفان، فیلسوفان و متکلمان و نیز مفسران و محدثان هر یک بر اساس مبانی و مشارب خاص خود، به تبیین این موضوع پرداخته‌اند. آنچه در این نوشتار می‌آید، نخست بیان اقسام مختلف نصوص دینی و سپس دسته‌بندی و ارائۀ هشت رویکرد و نظریه در تبیین آنهاست، به‌گونه‌ای که تا کنون در آثار موجود یافت نشده است. در پایان، تحلیل و نقد نظریات به‌همراه بررسی لوازم هر یک ارائه خواهد شد. نتیجۀ سخن آنکه، از حیث وجودشناختی سریان نوعی شعور و حیات در تمام مراتب هستی از یک‌سو و از حیث معرفت‌شناختی دلالت هر موجودی بر وجود و تنزیه خالقش از سوی دیگر، ما را به پذیرش تسبیح حقیقی کائنات -که مفاد قطعی آیات و روایات است- رهنمون می‌شود.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    1. ابن‌بابویه (صدوق)، محمدبن علی (1362). الخصال، محقق علی‌اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین.
    2. ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1982). المقدمة، بیروت: دارالکتب اللبنانی.
    3. ابن‌سینا (1403 ق). الاشارات والتنبیهات، چ دوم: دفتر نشر الکتاب.
    4. ـــــــ (1400 ق). رسائل ابن‌سینا، قم: بیدار.
    5. ابن‌عربی، محی الدین (بی‌تا).  الفتوحات المکیة، بیروت: دار الصادر.
    6. ابن‌عربی، محمدبن علی (1422 ق). تفسیر ابنعربی، محقق رباب، سمیر مصطفی، بیروت: دارإلاحیاء التراث العربی.
    7. اصفهانی، راغب (بی‌تا). المفردات فی غریب القرآن، تهران: مکتبه مرتضویه.
    8. انوری، حسن (1381). فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن.
    9. برقی، احمدبن محمدبن خالد (1371). المحاسن، محقق محدث، جلال‌الدین، قم: دارالکتب الإسلامیة.
    10. بیضاوی، عبدالله‌بن عمر (1418 ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دارإلاحیاء التراث العربی.
    11. ثعلبی، احمدبن محمد (1422 ق).  الکشف و البیان، محقق: ابن‌عاشور، ابی‌محمد، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی.
    12. حسن‌زاده آملی، حسن (1381). هزار و یک کلمه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    13. حسینی همدانی، سید محمد (1363). درخشان پرتوی از اصول کافی، قم: چاپخانۀ علمیه.
    14. خمینی، روح‌الله (1378). آداب الصلاة، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    15. ــــــــــــــ (1392). تفسیر سورۀ حمد، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    16. ــــــــــــــ (1380). شرح چهل حدیث، قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    17. دغیم، سمیح (2001). موسوعة مصطلحات الامام فخرالدین الرازی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
    18. زمخشری‌ (بی‌تا). الکشاف عن حقائق التنزیل، بیروت: دارالمعرفة.
    19. سبزواری (1372). شرح الأسماء الحسنی، تحقیق دکتر نجفقلی حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    20. ــــــــ (1369). شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن‌زاده آملی، تهران: نشر ناب.
    21. سجادی، سید جعفر (1379). فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    22. ــــــــــــــ (1373) فرهنگ معارف اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    23. شُبر، سید عبدالله (1424 ق)، حق الیقین فی معرفة اصول الدین، قم: انوار الهدی.
    24. شریف الرضی، محمدبن حسین (1414 ق). نهج البلاغة، محقق: صبحی صالح، قم: هجرت.
    25. شیخ اشراق (1375). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه: هانری کربن و سید حسین نصر و حبیبی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    26. طالقانی، نظرعلی (1373). کاشف الأسرار، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
    27. طباطبایی، محمدحسین (1390). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    28. طبرسی، احمدبن علی (1403 ق). الإحتجاج علی أهل اللجاج، محقق: محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی.
    29. طبرسی، فضل‌بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مصحح: یزدی طباطبایی، فضل‌الله، تهران: ناصرخسرو.
    30. طبری، محمدبن جریر (1412 ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفة.
    31. طریحی، فخرالدین (1408 ق). مجمع البحرین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    32. طوسی، الخواجة نصیر الدین (1375). شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغة.
    33. طوسی، محمدبن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، مصحح: عاملی، احمد حبیب، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی.
    34. غزالی، ابو حامد (1416 ق). مجموعة رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر.
    35. فراست، اس ای (1392). درس‌های اساسی فلاسفۀ بزرگ، ترجمه منوچهر شادان، تهران: گلشن.
    36. فیض کاشانی، محمدبن مرتضی (1375). اصول المعارف، تعلیق و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    37. ــــــــــــــــــــــــــــ (1382). الشافی فی العقائد و الاخلاق، محقق: انصاری قمی.
    38. ــــــــــــــــــــــــــــ (1415 ق). تفسیر الصافی، تصحیح: اعلمی، حسین، تهران: مکتبة الصدر.
    39. قمی، علی‌بن ابراهیم (1363). تفسیر القمی، محقق: موسوی جزایری، طیب، قم: دارالکتاب.
    40. قیصری، داوود (1375). شرح فصوص الحکم، محقق و مصحح سید جلال‌الدین آشتیانی تهران، انتشارات علمی و فرهنگی..
    41. کلینی، محمد‌بن یعقوب (1429 ق). الکافی، قم: دارالحدیث.
    42. کاپلستن، فردریک (1362). تاریخ فلسفه، ترجمۀ جلال‌الدین مجتبوی، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
    43. کاشانی، عبدالرزاق (1370). شرح فصوص الحکم (کاشانی)، قم: بیدار.
    44. کاشانی، فتح‌الله (1423 ق). زبدة التفاسیر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
    45. مجلسی، محمد باقر (1403 ق). بحار الأنوار، بیروت: دار الإحیاء التراث العربی.
    46. مراغی، احمد مصطفی (بی‌تا). تفسیر المراغی، بیروت: دارالفکر.
    47. مصطفوی، حسن (1300). التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: مرکز نشر کتاب.
    48. ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی (1360). اسرارالایات، تحقیق محمد خواجوی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
    49. ـــــــــــــــــــــــــــــــ (1360).  الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
    50. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1354). المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
    51. ـــــــــــــــــــــــــــــ (1981)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، بیروت: دارالاحیاء الترات العربی.
    52. ــــــــــــــــــــــــــــ (1363). مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، محمد، تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگی.