تأملات انتقادی بر«معرفت شناسی باور دینیِ» استاد مطهری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه فلسفه، ادیان و عرفان- دانشکده ادبیات و علوم انسانی واحد تهران مرکزی- دانشگاه آزاد اسلامی -تهران-ایران

2 گروه فلسفه، ادیان و عرفان-دانشکده ادبیات و علوم انسانی واحد تهران مرکزی- دانشگاه آزاد اسلامی -تهران-ایران

10.22059/jpht.2024.372456.1006029

چکیده

نظریه فطرت در میان اندیشمندان توحیدی آیین مسیحیت و اسلام جایگاه ممتازی دارد. در آیین مسیحیت از این جهت نظریه فطرت پررنگ شد، که آموزه های مسیحیت از ظرفیت معقولیتِ مطلوبی برخودار نبود؛ لذا اندیشمندان مسیحی در صدد رفع این نقیصه برآمده و نظریه فطرت را تاسیس کردند. مطابق این نظریه می توانستند بسیاری از آموزه های مسیحی را معقول جلوه دهند. در جهان اسلام نیز بسیاری از متفکرین معاصر با توجه به برخی آیات و روایات اسلامی به نظریه فطرت ملتزم شدند. اما آنچه مهم است، این است که این نظریه در چند دهه اخیر، در میان اندیشمندان مسلمان؛ با توجه به دیدگاه علمی استاد شهید مطهری فراگیر شده است. مرحوم مطهری در مقابل نظریات انسان شناسانهّ مکاتب مادی مانند مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم؛ که گوهر وجود انسان را مادی می دانستند؛ با طرح نظریه فطرت، دیدگاه آنان در مادی انگاری انسان را نفی و رد کردند و بنای جدیدی را در انسان شناسی اسلامی تاسیس کردند. هدف از این پژوهش بررسی انتقادیِ آراء استاد مطهری در خصوص نظریه فطرت می باشد که برآمده از معرفت شناسی باور دینیِ ایشان است. ایشان باور دینی را از رهگذر نسبت عقل و ایمان بررسی کرده و قائل به نظریه فطرت می شوند. در این پژوهش با توجه به تأملات صورت گرفته و انتقاداتی که می توان به نظریه فطرت وارد نمود؛ مشخص می گردد این نظریه آن کارکرد مطلوب ایشان را ندارد. لذا اهل نظر می‌بایست بنایی را استوار سازند که ویژگی اصلی معقولیتِ باور(های دینی) را دارا باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
اصفهانی، راغب(1404ق). مفردات، مصر: دفتر نشر الکتاب، طبع الاول.
ارسطو(1387). تحلیل ثانی، ترجمه علیرضا فرح‌بخش، تهران: رهنما، چاپ اول.
اکاشا، سمیر(1391). فلسفه علم، ترجمه پناهنده، تهران: دانش معاصر، چاپ چهارم.
بیشاب،جان(1401). دانشنامه فلسفه استنفورد(4) : فلسفه دین: «ایمان»، ترجمه مریم خدادادی، سرویراستار فارسی: مسعود علیا، تهران: ققنوس، چاپ اول.
توفیقی، حسین(1401). آشنایی با ادیان بزرگ، تهران: سمت، چاپ نوزدهم.
حویزی، عبدعلی‌بن‌جمعه(1383). تفسیر نورالثقلین، ویراستار: سیدهاشم رسولی‌محلاتی، قم: دارالتفسیر.
خندان، علی اصغر(1383). ادراکات فطری، تهران: طه، چاپ اول .
مبینی، محمدعلی(1394). عقلانیت باور دینی در معرفت شناسی های برون گرا، تهران: سمت، چاپ اول.
مطهری، مرتضی(1386). مقالات فلسفی، تهران: صدرا، چاپ دهم.
مطهری، مرتضی(1391). یادداشتهای استاد مطهری، دوره 15جلدی، تهران: انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی (1394). شرح مبسوط منظومه، ج1، تهران: صدرا، چاپ هفدهم.
مطهری، مرتضی(1397). مجموعه آثار، دوره 30جلدی، تهران: صدرا.
ملک اف، علاءالدین(1390). معرفت شناسی باور دینی از دیدگاه مطهری و پلنتینگا، قم: انتشارات جامعه المصطفی العالمیه، چاپ اول.
فیومرتون، ریچارد(1390). معرفت شناسی، ترجمه جلال پیکانی، تهران: حکمت،چاپ اول.
قراملکی، احدفرامرز(1383). کارکرد معرفتی فطرت در اندیشه استاد مطهری، قبسات:30.
قراملکی، احدفرامرز(1384). استاد مطهری و کلام جدید، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم.
عظیمی دخت شورکی، سید حسین(1394). معرفت شناسی باور دینی از دیدگاه پلانتینگا، قم: حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
رحمتی، انشاءالله(1392). کیمیای خرد، جستارهایی در زمینه دین و اخلاق، تهران: سوفیا، چاپ اول.
شمس، منصور(1401). آشنایی با معرفت شناسی، تهران: هرمس، چاپ سوم.
شیخ صدوق(1385). علل الشرائع، ج1، قم: داوری، چاپ اول.
شیخ صدوق(1378ه ق). عیون اخبار الرضا(ع) ،  تحقیق لاجوردی، تهران: نشر جهان، چاپ اول.
طباطبایی، سید محمد حسین(1391). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تحقیق سیدهادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب، چاپ چهارم.
هاسکر، ویلیم(1399). دانشنامه فلسفه دین: «معرفت شناسی دینی»، سرویراستار: پل ادوارز و دونالد ام. بوچرت، ترجمه تالیف و تدوین فارسی: انشاءالله رحمتی، تهران: سوفیا، چاپ اول.
یثربی، سید یحیی(1389).  حکمت متعالیه(بررسی و نقد حکمت متعالیه) ، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
Aleston, William p,(1996). “ Belief  , Acceptance and Religious Faith” in J. Jordan and D. Howard- Snyder (eds.), Faith, Freedom, and Rationality: Philosophy of Religion Tody, London: Rowman & Littlefield.
Cohen, L. Jonathan, (1992). “An Essay on Belief and Acceptance”, Oxfoed: Clarndon Press.
Kant, Immanuel, (1933). “Critique of pure Reason”, 2nd edition, Norman Kemp Smith (trans), London: Macmillian.
Swinburn, Richard, (1983). “Faith and Reson”, 1st ed. Oxford: Clarndon Press.
 
 
Resources
Holy Quran
Akasha, Samir (1391). Philosophy of science, translated by Pahanandeh, Tehran: Contemporary Danesh, 4th edition.
Aleston, William p,(1996). “ Belief  , Acceptance and Religious Faith” in J. Jordan and D. Howard- Snyder (eds.), Faith, Freedom, and Rationality: Philosophy of Religion Tody, London: Rowman & Littlefield.
Aristotle (1387). Second analysis, translated by Alireza Farahbakhsh, Tehran: Rahnama, first edition.
Azimi Dokht Shurki, Seyyed Hossein (1394). Epistemology of religious belief from Plantinga's point of view, Qom: Hozva and University, first edition.
Bishab, John (1401). Stanford Encyclopedia of Philosophy (4): Philosophy of Religion: "Faith", translated by Maryam Khodadadi, Persian editor: Masoud Alia, Tehran: Qaqnos, first edition.
Cohen, L. Jonathan, (1992). “An Essay on Belief and Acceptance”, Oxfoed: Clarndon Press.
Esfahani, Ragheb (1404 AH). Mofardat, Egypt: Al-Katab Publishing House, Taba Al-Awwal.
Fiomerton, Richard (1390). Epistemology, translated by Jalal Pikani, Tehran: Hikmat, first edition.
Hawizi, Abd Ali bin Juma (1383). Tafsir Noor al-Saghalin, editor: Seyed Hashem Rasouli Mohlati, Qom: Dar al-Tafsir.
Holy Quran
Husker, William (1399). Encyclopedia of Philosophy of Religion: "Religious Epistemology", Editor-in-Chief: Paul Edwards and Donald M. Buchert, Persian translation, authored and edited by: Inshallah Rahmati, Tehran: Sofia, first edition.
Kant, Immanuel, (1933). “Critique of pure Reason”, 2nd edition, Norman Kemp Smith (trans), London: Macmillian.
Khandan, Ali Asghar (1383). Innate perceptions, Tehran: Taha, first edition.
Malek F, Aladdin (1390). Epistemology of religious belief from Motahari and Plantinga's point of view, Qom: Al-Mustafa Al-Alamiya Publications, first edition.
Mobini, Mohammad Ali (1394). The rationality of religious belief in extroverted epistemologies, Tehran: Samt, first edition.
Motahari, Morteza (1386). Philosophical essays, Tehran: Sadra, 10th edition.
Motahari, Morteza (1391). Professor Motahari's notes, 15 volumes, Tehran: Sadra Publications.
Motahari, Morteza (1394). An extensive description of the poem, vol. 1, Tehran: Sadra, 17th edition.
Motahari, Morteza (1397). Collection of works, 30 volumes, Tehran: Sadra.
Qaramelki, Ahad Faramarz (1383). The epistemological function of nature in the thought of Professor Motahari, Qobsat: 30.
Qaramelki, Ahad Faramarz (1384). Professor Motahari and New Kalam, Tehran: Research Institute of Islamic Culture and Thought, third edition.
Rahmati, Enshaallah (1392). Alchemy of Wisdom, Essays on Religion and Ethics, Tehran: Sofia, first edition.
Shams, Mansour (1401). Introduction to epistemology, Tehran: Hermes, third edition.
Sheikh Sadouq (1378 AH). Ayoun Akhbar al-Reza (A.S.), Lajurdi research, Tehran: Jahan Publishing House, first edition.
Sheikh Sadouq (1385). Elal Al-Sharia, Volume 1, Qom: Davari, first edition.
Swinburn, Richard, (1983). “Faith and Reson”, 1st ed. Oxford: Clarndon Press
Tabatabai, Seyyed Mohammad Hossein (1391). Principles of realism philosophy and method. Research by Seyedhadi Khosrowshahi, Qom: Bostan Kitab, 4th edition.
Tawfighi, Hossein (1401). Familiarity with major religions, Tehran: Samit, 19th edition.
Yatharbi, Seyyed Yahya (1389).  Hikmat al-Taaliyeh (Review and Criticism of Hikmat al-Taaliyeh), Tehran: Amirkabir, first edition.