تحلیل تطبیقی ظرفیت‌های فلسفة دین در بستر علم کلام اسلامی با تأکید بر مکاتب امامیه و ماتریدیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه آموزش معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تحلیل تطبیقی ساختار عقلانیت دینی در دو مکتب کلامی امامیه و ماتریدیه به بررسی لایه‌های عقل‌گرایی، روش‌شناسی معرفت دینی، و نسبت عقل و وحی در این دو سنت پرداخته است. مسئلة اصلی مقاله آن است که هر یک از این مکاتب تا چه اندازه قابلیت نظریه‌پردازی و بازسازی فلسفة دین اسلامی را در درون سنت خود دارا هستند. پژوهش با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و با استفاده از منابع اصلی کلامی، آثار متفکران برجستة هر مکتب، و مطالعات معاصر سامان یافته است. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که عقلانیت امامیه با عبور از عقل استنباطی به عقل فلسفی و سپس عقل معناشناختی الگویی چندلایه و نظام‌مند از عقل دینی ارائه می‌دهد که توان تحلیل، بازسازی مفهومی، و نظریه‌پردازی در فلسفة دین را داراست. در مقابل، عقلانیت در مکتب ماتریدیه عمدتاً بر مبنای عقل فطری و اثباتی استوار است و در حوزة تحلیل مفاهیم و تفسیر فلسفی از آموزه‌های دینی رویکردی محافظه‌کارانه و دفاعی اتخاذ می‌کند. دستاورد نظری پژوهش طراحی دو مدل مفهومی برای تحلیل عقلانیت دینی در هر مکتب و ارائة جدول تطبیقی نهایی است که نشان می‌دهد عقلانیت امامیه، به‌ویژه در مواجهه با چالش‌های فلسفة دین معاصر، از قابلیت بیشتری برای نظام‌سازی مفهومی برخوردار است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


بغدادی، عبدالقاهر (۱۴۲۳ ق). الفرق بین الفرق. بیروت: دار الآفاق الجدیده.
بهادری، مجید و معارفی، آتنا (۱۳۹۱). علل الشرایع اثری وزین در مجموعه آثار شیخ صدوق. حسنا، ۴(۱۵).
بهشتی، احمد (۱۳۸۲). فلسفة دین. تهران: بوستان کتاب. 
پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی (۱۳۹۹). فلسفة دین اسلامی ۲. بازیابی‌شده از https://iict.ac.ir/1399/11/falsafeh-din-2
تفتازانی، سعدالدین (بی‌تا). شرح العقائد النسفیه. بیروت: دار الکتب العلمیه. 
جبرئیلی، محمدصفر (۱۳۸۴). کلام شیعی؛ مراحل و ادوار تاریخی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. 
جحلی، سیدلاف‌الله (۱۳۸۶). تاریخ و عقاید ماتریدیه. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب. 
جوادی آملی، عبدالله (بی‌تا). دین‌شناسی. قم: اسراء. 
حربی، احمد بن عوض (۱۴۱۳ ق). الماتریدیه دراسه و تقویماً. ریاض: دار الصمیعی. 
خسروپناه، عبدالحسین (۱۳۷۹). کلام جدید. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی. 
رشاد، علی‌اکبر (۱۳۸۵). چیستی فلسفة دین و مسائل آن. قبسات، ۶(۲۲). 
ــــــــــــــ (۱۳۸۹). فلسفة دین. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی. 
ــــــــــــــ (۱۳۹۱). فلسفة دین: درآمدی بر هندسه، روش، و مسائل. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی. 
رضایی، محمد (۱۳۸۵). فلسفة دین. تهران: سمت. 
سبحانی، جعفر (۱۴۱۴ ق). قاضی عبدالجبار. بیروت: دارالتراث. 
سروش، عبدالکریم (۱۳۸۲). فربه‌تر از ایدئولوژی. تهران: صراط. 
سیدمرتضی، علی بن حسین (۱۴۱۱ ق). الذخیره فی علم الکلام. قم: مؤسسه النشر الاسلامی. 
شهرستانی، عبدالقاهر (۱۳۶۴). الملل و النحل. تهران: مکتبه الرضی. 
صدر، محمدباقر (۱۳۹۵). المعالم الجدیده. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. 
صدوق، محمد بن علی (۱۳۹۰). علل الشرایع. تهران: مکتبه الصدوق. 
طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۸۲). اصول فلسفه و روش رئالیسم. تعلیقات: مرتضی مطهری. قم: صدرا.
ـــــــــــــــــــــــــــــ (۱۴۰۴ ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعه مدرسین. 
طوسی، نصیرالدین (۱۳۵۹). تجرید الاعتقاد. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی. 
الجبار، قاضی (۱۴۲۲ ق). شرح الأصول الخمسه. بیروت: دار احیاء التراث العربی. 
فیروزجایی، رمضان‌علی‌تبار (۱۳۹۰). ماهیت فلسفة دین و تفاوت آن با کلام و الهیات. قبسات، ۱۶(۱). 
قاضی عبدالجبار (۱۳۸۶). شرح الأصول الخمسه. ترجمه و تحقیق: محمد خراسانی. قم: بوستان کتاب. 
قراملکی، احدفرامرز (۱۳۷۵). توضیحی پیرامون تمایز کلام جدید و فلسفة دین. قبسات، ۲. 
کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه. 
لامشی، ابوالثناء (۱۳۸۶). التمهید لقواعد التوحید. قاهره: دار الثقافه. 
ماتریدی، ابومنصور (۱۴۲۵ ق). تأویلات أهل السنه. تحقیق: فاطمه الخیمی. بیروت: دارالجماعات. 
ـــــــــــــــــ (۱۴۲۷ ق). التوحید. تحقیق: فتح‌الله خلیف. ریاض: مکتبه الرشد. 
مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۰). فلسفة اخلاق. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)
مطهری، مرتضی (۱۳۷۸). مجموعه آثار. تهران: صدرا. ج ۶.
ملاهری، مرتضی (۱۳۶۹). آشنایی با علوم اسلامی. تهران: سمت. 
نسفی، ابوالبرکات (بی‌تا). تبصره الأدله. بیروت: دار المعارف. 
نصر، سید حسین (۱۳۷۱). معارف اسلامی در جهان معاصر. تهران: شرکت انتشار. 
ـــــــــــــــــــ (۱۳۹۰). سنت عقلانی در اسلام. مترجم: ان‌شاءالله رحمتی. تهران: حکمت. 
Baghdadi, A. Q. (2002). Al-Farq Bayn al-Firaq. Beirut: Dar al-Afaq al-Jadida. (in Persian)
Bahadori, M. & Ma’arafi, A. (2012). Illal al-Shara’i: A Noble Work among Sheikh Saduq's Writings. Hasana, 4(15). (in Persian)
Beheshti, A. (2003). Philosophy of Religion. Tehran: Bustan-e Ketab. (in Persian)
Firoozjai, R. A. T. (2011). The Nature of Philosophy of Religion and Its Difference from Theology. Qabasat, 16(1). (in Persian)
Harbi, A. b. ‘A. (1992). The Maturidiyyah: Study and Evaluation. Riyadh: Dar al-Sumay‘i. (in Persian)
Institute for Islamic Culture and Thought (2021). Islamic Philosophy of Religion 2. Retrieved from https://iict.ac.ir/1399/11/falsafeh-din-2. (in Persian)
Jabra’ili, M. S. (2005). Shi‘ite Theology: Historical Phases and Stages. Tehran: IICT. (in Persian)
Jahli, S. L. (2007). History and Doctrines of the Maturidiyyah. Qom: Center for Studies of Religions and Sects. (in Persian)
Javadi Amoli, A. (n.d.). Religiology. Qom: Nashr-e Isra’. (in Persian)
Khosropanah, A. (2000). New Kalām. Qom: IICT. (in Persian)
Kulayni, M. b. Y. (1986). Al-Kafi. Tehran: Dar al-Kutub al-Islamiyyah. (in Persian)
Lamshi, A. T. (2007). Al-Tamhid li Qawa‘id al-Tawhid. Cairo: Dar al-Thaqafah. (in Persian)
Maturidi, A. M. (2004). Ta’wilat Ahl al-Sunnah. Ed. by F. al-Khaymi. Beirut: Dar al-Jama‘at. (in Persian)
---------------------. (2006). Al-Tawhid. Ed. by Fathallah Khalif. Riyadh: Maktabat al-Rushd. (in Persian)
Misbah Yazdi, M. T. (2011). Philosophy of Ethics. Qom: Imam Khomeini Educational & Research Institute. (in Persian)
Mollaheri, M. (1990). Introduction to Islamic Sciences. Tehran: SAMT. (in Persian)
Motahhari, M. (1999). Collected Works. Tehran: Sadra. Vol. 6. (in Persian)
Nasafi, A. B. (n.d.). Tabsirat al-Adillah. Beirut: Dar al-Ma‘arif. (in Persian)
Nasr, S. H. (1992). Islamic Knowledge in the Contemporary World. Tehran: Entesharat. (in Persian)
------------. (2011). The Rational Tradition in Islam. Trans. by I. Rahmati. Tehran: Hikmat. (in Persian)
Plantinga, A. (2000). Warranted Christian Belief. Oxford: Oxford University Press. 
Qadi ‘Abd al-Jabbar. (2001). Sharh al-Usul al-Khamsah. Beirut: Dar Ihya’ al-Turath al-‘Arabi. (in Persian)
--------------------------. (2007). Sharh al-Usul al-Khamsah. Trans. & Ed. by M. Khorasani. Qom: Bustan-e Ketab. (in Persian)
Qaramaleki, A. F. (1996). Explanation of the Distinction between New Kalām and Philosophy of Religion. Qabasat, 2. (in Persian)
Rashad, A. (2006). What is the Philosophy of Religion and Its Issues?. Qabasat, 6(22). (in Persian)
-------------. (2010). Philosophy of Religion. Tehran: IICT. (in Persian)
-------------. (2012). Philosophy of Religion: Introduction to Structure, Method, and Issues. Tehran: IICT. (in Persian)
Reza’i, M. (2006). Philosophy of Religion. Tehran: SAMT. (in Persian)
Sadr, M. B. (2016). New Landmarks. Qom: Islamic Publishing Foundation. (in Persian)
Saduq, M. b. A. (2011). ‘Illal al-Shara’i. Tehran: Maktabat al-Saduq. (in Persian)
Sayyid Murtadha. (1990). Al-Dhakirah fi ‘Ilm al-Kalām. Qom: Islamic Publishing Office. (in Persian)
Shahristani, A. Q. (1985). Al-Milal wa al-Nihal. Tehran: Maktabat al-Ridha. (in Persian)
Soroush, A. (2003). More Plural than Ideology. Tehran: Serat. (in Persian)
Subhani, J. (1993). Qadi ‘Abd al-Jabbar. Beirut: Dar al-Turath. (in Persian)
Swinburne, R. (2005). Faith and Reason. Oxford: Clarendon Press.
Tabataba’i, M. H. (1983). Al-Mizān fi Tafsir al-Qur’an. Qom: Society of Seminary Teachers. (in Persian)
-----------------------. (2003). The Principles of Philosophy and the Method of Realism (with commentary by M. Motahhari). Qom: Sadra. (in Persian)
Taftazani, S. A. (n.d.). Sharh al-Aqa’id al-Nasafiyyah. Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah. (in Persian)
Tusi, N. al-D. (1980). Tajrid al-I‘tiqad. Tehran: Pocket Book Co. (in Persian)
----------------. (1980). Talkhis al-Muhassil & Tajrid al-I‘tiqad. Ed. by ‘Abdullah Noorani. Tehran: Pocket Book Co. (in Persian)