نقد دین‌پژوهی مبتنی بر نظریۀ عمل‌گرای صدق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه اصفهان

چکیده

نظریۀ عمل‌گرای صدق، از جمله نظریه‌های مهم در بابِ مفهوم صدق است. بر اساس این نظریه، «گزارۀ P صادق است، اگر و تنها اگر، گزارۀ P در عمل سودمند باشد». اخذ این نظریه در مطالعۀ دینی، فضای فکری مستقل و متفاوتی را در گستره‌های گوناگونِ دین‌پژوهی پدید می‌آورد. در این نوع دین‌پژوهی، به‌جای بررسی مطابقت یا عدمِ مطابقتِ تعالیم و گزاره‌های دینی با واقعیت، آثار محسوس و نتایج عملی آنها سنجش و ارزیابی می‌شود. حقانیتِ آموزه‌ها و گزاره‌های دینی را نه مطابقتِ آنها با واقعیت، که نتایجِ عملی و پیامدهای عینی آنها تعیین می‌کند. این رهیافت، علاوه بر اشکال‌های معرفت‌شناختی، با فضای فکریِ حاکم بر ادیان آسمانی ناسازگار و متعارض است و انتقادهای متعددی به آن وارد شده است: نسبیت‌گرایی معرفتی، انسان‌مَداری و حذف خدامحوری، به فراموشی‌ سپردنِ «واقعیت خدا» و نشاندنِ «تصور خدا» به جای آن، بی‌توجهی به پیام‌وارگیِ ادیان آسمانی، تحویلی‌نگری در بابِ دین و تقلیل آن به آثار و نتایج عملی، ترویجِ نگرشِ سودانگارانه و ابزارپندارانه به دین، عدمِ توجه به مرگ‌آگاهی و آخرت‌اندیشیِ ادیان آسمانی، ناتوانی در فهمِ حقیقتِ خالصِ دین و...

کلیدواژه‌ها


  1. ارسطو (1385ش)، مابعدالطبیعه، ترجمه­ی محمدحسن لطفی تبریزی، تهران، انتشارات طرح نو.
  2. اسپینوزا (1364ش)، اخلاق، ترجمه­ی محسن جهانگیری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
  3. اسکفلر، اسرائیل (1366ش)، چهار پراگماتیست، ترجمه­ی محسن حکیمی، تهران، نشر مرکز.
  4. افلاطون (1382ش)، «رساله­ی تئوتتوس» در: چهار رساله، ترجمه­ی محمود صناعی، تهران، هرمس.
  5. پویمن، لوئیس پی. (1387ش)، معرفت­شناسی (مقدمه­ای بر نظریه­ی شناخت)، ترجمه­ی رضا محمدزاده، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
  6. جیمز، ویلیام (1372ش)، دین و روان، ترجمه­ی مهدی قائنی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (شرکت سهامی)، تهران.
  7. حسین­زاده، محمد (1390ش)، پژوهشی تطبیقی در معرفت­شناسی معاصر، قم، مرکز انتشارات مؤسسه­ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
  8. خسروپناه، عبدالحسین (1382ش)، آسیب­شناسی دین­پژوهی معاصر، قبسات، ش28، ص131- 160.
  9. خندان، اصغر (1388ش)، مغالطات، قم، بوستان کتاب قم.
  10. راسل، برتراند (1365ش)، تاریخ فلسفه غرب، ج2، ترجمه­ی نجف دریابندری، تهران، نشر پرواز.
  11. شمس، منصور (1387ش)، آشنایی با معرفت­شناسی، تهران، انتشارات طرح نو.
  12. طباطبائی، محمدحسین (1421ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، ج15، قم، انتشارات جامعه­ی مدرسین حوزه­ی علمیّه­ی قم.
  13. فرامرز قراملکی، احد (1385ش)، اصول و فنون پژوهش در گستره­ی دین­پژوهی، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه­ی علمیّه­ی قم.
  14. ــــــــــ (1388ش)، روش­شناسی مطالعات دینی، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  15. فعالی، محمدتقی (1379ش)، درآمدی بر معرفت­شناسی دینی و معاصر، قم، انتشارات معارف.
  16. محمدرضایی، محمد (1382ش)، نگاهی به دین­پژوهی، قبسات، ش27، ص39- 71.

17. مک­کویری، جان (1375ش)، تفکر دینی در قرن بیستم، ترجمه­ی عباس شیخ­شعاعی و محمد محمدرضایی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه­ی علمیّه­ی قم.

  1. ویلم، ژان پل (1377ش)، جامعه­شناسی ادیان، ترجمه­ی عبدالرحیم گواهی، تهران، مؤسسه­ی فرهنگی انتشاراتی تبیان.
  2. همیلتون، ملکم (1377ش)، جامعه­شناسی دین، محسن ثلاثی، تهران، مؤسسه­ی فرهنگی انتشاراتی تبیان.
  3.  Pojman, Louis, P. (2000), What Can We Know?, Wadsworthe.