بررسی مسئلۀ نیست‌انگاری شر در رهیافت فلسفی با تکیه بر دیدگاه ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشکدۀ الهیات و علوم اسلامی دانشگاه تبریز

چکیده

مسئلۀ شر یکی از مسائل بنیادی در نظام‌های الهیات به‌ویژه در فلسفۀ اسلامی به‌شمار می‌آید. معضل شر گاهی قرینه‌ای بر رد خدا و گاهی به‌عنوان امری ناسازگار با برخی از اوصاف خدا مانند؛ عدل، خیرخواهی و قدرت مطلق مطرح شده است. بسیاری از فلاسفه و متکلمان تلاش کرده‌اند برای ابعاد گوناگون مسئلة شر، راه‌حل پیدا کنند. یکی از راه‌حل‌های بسیار معروف، تحلیل هستی‌شناسانه از شرور است.در این تحلیل شر به امر عدمی اعم از عدم ذات یا عدم کمال ذات تحویل می‌شود (نظریۀ نیست‌انگاری شر). این دیدگاه در بین اندیشمندان، موافقان و مخالفانی دارد. صدرالمتألهین در برخورد با این مسئله دو نوع موضع‌گیری متفاوت داشت. در آثار فلسفی متقدم به‌ویژه در کتاب اسفار از نظریۀ نیستی‌انگاری شر دفاع و آن را برهانی دانسته و در تحلیل و پاسخ به برخی از مسائل فلسفی و کلامی، از جمله ارتباط مسئلۀ شر با صفات الهی، نظام احسن، قضا و قدر و شر ادراکی از آن سود جسته است. اما از برخی عبارت‌های کتاب شرح اصول کافی که جزو آثار متأخر ملاصدرا محسوب می‌شود، چنین برمی‌آید که از نظریۀ خویش عدول کرده است. توصیف و نقد و بررسی دیدگاه موافقان و مخالفان این نظریه و به‌ویژه تبیین مواضع دوگانۀ ملاصدرا از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش است.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1376). الهیات شفا، با تحقیق و تعلیق آیت‌الله حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  2. ----------------- (1375). شرح اشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
  3. ابن‌منظور (1408ق). لسان العرب، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
  4. اندلسی «ابن‌میمون»، موسی (1972). دلالة الحائرین، با تحقیق حسین آقای: دانشگاه آنقره.

 

  1. بهمنیار، ابن المرزبان (1375) التحصیل، با تصحیح و تعلیق شهید مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
  2. جعفری، محمد تقی (1352). جبر و اختیار، قم: دارالتبلیغ اسلامی.
  3. جوادی آملی، عبدالله (1372). ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد، قم: انتشارات الزهراء.
  4. جوهری، اسماعیل‌بن حمّار (1376). الصّحاح (تاج اللغة و صحاح العربیّه)، تحقیق احمد عبدالغفور، بیروت: دارالعلم.
  5. خواجوی، محمد (1366). مقدمۀ کتاب شرح اصول کافی صدرالمتألهین، ج 1، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

10. حلی، حسن‌بن یوسف (بی‌تا). کشف المراد فی شرّح تجرید الاعتقاد، با تصحیح استاد حسن‌زاده آملی، قم: انتشارات جامعة المدرسین.

11. راغب اصفهانى، حسین‌بن محمد (1412ق). المفردات فی غریب القرآن، چاپ 1، بیروت: دارالعلم‏.

12. رازی، محمد‌بن عمر فخر (1403ق). شرح اشارات خواجه النصیرالدین طوسی با حواشی فخر رازی، ج 2، قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی.

 

13. سبزواری، ملاهادی (1372). شرح الاسماء، با تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.

14. سبزواری، ملاهادی (1396). شرح منظومه، با شرح و تعلیق آیت‌الله حسن‌زاده عاملی، تهران: نشر ناب.

15. سبحانی، جعفر (1390). مدخل مسائل جدید در علم کلام، قم: انتشارات امام صادق (ع).

16. سهروردی، یحیی (1373). حکمۀ الاشراق، به تصحیح هانری کربن، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

17. صدرالمتألهین، محمد (1981). الحکمۀ المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعۀ، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.

18. -------------- (1384). مفاتیح الغیب، با ترجمه و تعلیق محمد خواجوی و مقدمۀ علی عابدی شاهرودی، تهران: مولی.

19. -------------- (1363). مفاتیح الغیب، تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگى.

20. -------------- (بی‌‌تا). الحاشیه علی الهیات الشفاء، قم: بیدار.

21. --------------- (1366). تفسیر القرآن الکریم، ج 6، با تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.

22. --------------- (1383). شرح اصول کافی، با تصحیح محمد خواجوی، ج 1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

23. طباطبایی، محمد حسین (1393). المیزان فی تفسیر القرآن، ج 13، بیروت: مؤسسۀ الاعلی للمطبوعات.

24. ----------------- (1981). تعلیقه بر کتاب اسفار صدرالمتألهین، ج 7، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی

  1. 25.  ---------------- (1362). نهایه الحکمه، قم: جامعۀ المدرسین.

26. عبودیت، عبدالرسول (1385). درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج 1، تهران: سمت.

27. قطب‌الدین شیرازی، محمود (1379). شرح حکمۀ الاشراق سهروردی، به اهتمام عبدالله نوری ـ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

28. فارابی، ابونصر (1408). التعلیقات، با تحقیق و مقدمه و پاورقی جعفر آل‌یاسین، بیروت: دارالمناهل.

29. فرامرز قراملکی، احد (1388). روششناختی فلسفۀ ملاصدرا، تهران: بنیاد حکمت صدرا.

30. قدردان قراملکی، محمد حسن (1377). ‌خدا و مسئلۀ شر؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات.

  1. محمدرضایی، موسوی راد (1393). نقد و بررسی دیدگاه عدمیانگارانة شرور، مجلة فلسفة دین، سال یازدهم، شمارة 2.

32. میرداماد، محمد (1347). القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.

33. مطهری، مرتضی (1379). مجموعۀ آثار: صدرا.

34. ---------- (1385). یادداشت‌ها، تهران: صدرا.