نشانه‌شناسی قرآنی خاستگاه تصوف و عرفان اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، پردیس فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران

2 استادیار، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

صرف‌نظر از ادعای عرفا، در میان دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان از گذشته تاکنون بحث‌های متنوعی پیرامون خاستگاه تصوف و عرفان اسلامی مطرح بوده و کوشش‌هایی چند برای نمایاندن سرچشمۀ اصلی آن در اسلام در دو قلمرو نفی و اثبات انجام گرفته است. علامه طباطبایی، حسن‌زاده آملی، جوادی آملی، رمضانی، یزدانپناه شهید مطهری و حضرت امام خمینی (ره) و بسیاری دیگر از استوانه‌ها و دانش‌آموختگان حوزوی و نیز همایی، زرین‌کوب، پورجوادی، پازوکی، اعوانی و ده‌ها شخصیت بزرگ دیگر از دانشگاهیان در دورۀ معاصر، سرچشمۀ عرفان اسلامی را خوان گستردۀ قرآن و میراث حدیثی اسلام می‌دانند. چنانکه ماسینیون، نیکلسون، کُربن، شیمل، پل نویا، چیتیک و ده‌ها دانشمند دیگر از حوزۀ شرق‌شناسی به جد معتقدند که چشمه‌سار اصلی عرفان اسلامی، قرآن و سیره و سنت پیامبر اکرم (ص) بوده است. در پژوهش پیش‌رو، نشانه‌شناسی قرآنی خاستگاه عرفان و تصوف به نحو تحلیلی در کوشش‌های زیر سامان یافته است: الف) نقل نمونه‌هایی از سخنان برخی از شخصیت‌های فوق‌الذکر در تأیید مدعا؛ ب) گزارش صریح و بیان آشکار برخی مشایخ بزرگ و عرفای متقدم در این زمینه؛ ج) تبیین نسبت قرآن با تعریف، موضوع، مسائل و غایت تصوف و عرفان؛ د) واژه‌گزینی عرفا برای عناوین کتاب‌های خود و نیز اصطلاح‌گزینی‌های فنی آنان در دو قلمرو اصطلاحات عرفان نظری و سلوک عملی و تصوف با عنایت به کلمات قرآن؛ ه) گزارش بیش از پنجاه دسته آیات قرآن که هر یک به نحوی به آموزه‌های مهم عرفان اشاره یا تصریح داشته‌اند و سرمنشأ اصلی شکل‌گیری عرفان اسلامی را برساخته است.

کلیدواژه‌ها


-1. قرآن.
-2. آقانوری، علی (1387). عارفان مسلمان و شریعت اسلام، قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
-3. ابن‌ترکه، صدرالدین محمد (1360). تمهید القواعد، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
4. ابن‌عربی، محی‌الدین (1418 ق). الفتوحات المکیه (4 جلدی)، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
.5. انصاری، قاسم (1379). مبانی عرفان و تصوف، ویرایش دوم، تهران: طهوری.
    6. پورجوادی، نصرالله (1358). درآمدی بر فلسفۀ افلوطین،تهران: انجمن فلسفۀ ایران.
7. جامی، عبدالرحمن (1375). نفحات الانس من حضرات القدس، تهران: انتشارات اعلمی.
8. زرین‌کوب، عبدالحسین (1375). دنبالۀ جستوجو در تصوف ایران، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
-9. سراج طوسی، محمد (بی‌تا). اللمع فی التصوف، با تحقیق و مقدمۀ عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقی سرور: دارالکتب الحدیثه بمصر و مکتبه المثنی ببغداد.
10. سجادی، سید ضیاءالدین (1380). مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران: سازمان سمت.
11. صدرالمتألهین شیرازی، صدرالدین محمد (1405 ق). کسر اصنام الجاهلیه، ترجمۀ محسن بیدارفر، تهران: الزهراء.
12. صدوقی سها، منوچهر (۱۳۸۳). فواید در عرفان و فلسفه و تصوف، تهران: آفرینش.
13. عرب، علیرضا (1388). تصوف و عرفان از دیدگاه علمای متأخر شیعه، تهران: ضامن آهو.
14. عطار نیشابوری، فریدالدین (1376). تذکره الاولیاء، تهران: بهزاد.
15. غنی، قاسم (1375). تاریخ تصوف در اسلام و تطورات و تحولات مختلفه آن از صدر اسلام تا عصر حافظ، تهران: زوار.
16. فرحات، عبدالوهاب (2003). ابوالحسن الشاذلی: حیاته و مدرسته فی التصوف، قاهره: مکتبة مدبولی.
17. فناری، حمزه (1426 ق). مصباح الانس، مقدمه و ترجمۀ محمد خواجوی، تهران: مولی.
18. قیصری، داوود (1416 ق). مقدمۀ شرح قیصری بر فصوص الحکم، تهران: انتشارات انوارالهدی.
19. کلابادی، محمدبن اسحاق (1413 ق). التعرف لمذهب التصوف، بیروت: دارالکتب العلمیه.
20. گوهرین، سید صادق (1380). شرح اصطلاحات تصوف، ایران: زوار.
21. لفاخوری، حنا خلیل الجر (1377). تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمۀ آیتی، تهران: علمی و فرهنگی
-22. مطهری، مرتضی (1362). خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران: انتشارات صدرا.
23. موسوی خمینی (امام)، سید روح‌الله (1381). تقریرات فلسفۀ امام خمینی: شرح منظومه، سید عبدالغنی اردبیلی، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
24. هجویری، علی‌بن عثمان الجلابی (1358). کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی،تهران: کتابخانۀ طهوری.
25. همدانی، عین‌القضات (1362). نامه‌های عینالقضات، به اهتمام علی‌نقی منزوی: کتابخانۀ منوچهری.
26. یزدانپناه، یدالله (1388). مبانی عرفان نظری، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).