تأملی بر چیستی و چرایی نفی صفات الهی از منظر قاضی سعید قمی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

یکی از مباحث مهم خداشناسی، رابطۀ ذات و صفات الهی است. اقوال متعددی در این زمینه بیان شده‌اند که یکی از آنها، نفی صفات از ذات است که از آن به الهیات سلبی تعبیر می‌شود. قاضی سعید قمی از مهم‌ترین چهره‌های مروج این دیدگاه بود. در این نوشتار، نگاهی به الهیات سلبی از منظر قاضی سعید قمی خواهیم داشت. ابتدا به مفهوم‌شناسی نفی صفات می‌پردازیم که سه معنا برای آن بیان شده است که همگی مورد مناقشه‌اند. عجز از تصحیح نحوۀ انتزاع اوصاف کثیر از ذات بسیط و تلقی نادرست از معنای وصف ملازم دانستن آن با زیادت و غیریت با موصوف و فرار از دام تشبیه و عدم توانایی بر جمع میان روایات، عوامل اصلی در گرایش قاضی سعید به الهیات سلبی هستند. حاصل بررسی نگرش ایشان به مقولۀ صفات الهی آن است که نه معنای قابل دفاعی از نفی صفات ارائه و نه دلیل محکمی بر نفی صفات اقامه کرده‌اند. حاصل بررسی نگرش ایشان به مقولۀ صفات الهی آن است که وی با وجود کوشش فراوان و اقامۀ ادلۀ متعدد، توفیق چندانی به‌دست نیاورده است؛ یعنی نه معنای دفاع‌شدنی از نفی صفات ارائه داده و نه دلیل محکمی بر نفی صفات اقامه کرده است.

کلیدواژه‌ها


  1. ـ قرآن کریم.

    1. ابن‌بابویه، محمدبن علی (1398). التوحید، قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    2. ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1404 ق). الشفاء؛ المنطق، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی.
    3. ابن‌میمون، موسی (1972). دلالة الحائرین، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیّة.
    4. اردبیلی، عبدالغنی (1381). تقریرات فلسفۀ امام خمینی، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    5. اشعری، ابوالحسن (1400 ق). مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، ویسبادن آلمان: فرانس شتاینر.
    6. التهانوی، محمد علی (1996). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
    7. جرجانی، میر سید شریف (1412 ق). التعریفات، تهران: ناصر خسرو.
    8. جمعی از نویسندگان (1414 ق). شرح المصطلحات الفلسفیة، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیّة.
    9. حر عاملی، محمدبن حسن (1376). الفصول المهمة فی أصول الأئمة، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا(ع).
    10. حسینی همدانی نجفی، محمد (1363). درخشان پرتوی اصول کافی، قم: چاپخانۀ علمیۀ قم.
    11. خرازی، محسن (1417 ق). بدایة المعارف الالهیّة فی شرح عقائد الامامیّة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    12. خمینی، روح‌الله (1376). مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایة، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    13. دشتی، محمد (1379). ترجمۀ نهج البلاغه، قم: دانش.
    14. سبحانی، جعفر (بی‌تا). بحوث فی الملل و النحل، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    15. سبزواری، هادی (1372). شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن‌زاده آملی، تهران: نشر ناب.
    16. شهرستانی، عبدالکریم (1364). الملل و النحل، قم: الشریف الرضی.
    17. شیرازی، قطب‌الدین (1369). درة التاج، تهران: انتشارات حکمت.
    18. صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: دارالاحیاء التراث.
    19. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383).شرح اصول الکافی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    20. طباطبایی، محمد حسین (1428 ق). بدایة الحکمة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    21. طبرسی، احمدبن علی (1403 ق). الاحتجاج علی اهل اللجاج، مشهد: نشر مرتضی.
    22. طوسی، نصیرالدین (1361). اساس الاقتباس، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    23. علی‌خانی، اسماعیل (بهار و تابستان 1391). الهیات سلبی؛ سیر تاریخی و بررسی دیدگاه‌ها، دوفصلنامۀ معرفت کلامی، سال سوم، شمارۀ 8.
    24. قمی، قاضی سعید (1362). کلید بهشت، تصحیح محمد مشکوة، تهران: انتشارات الزهرا(س).
    25. ــــــــــــــــ (1415 ق). شرح توحید الصدوق، تصحیح و تعلیق نجفقلی حبیبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    26. ــــــــــــــــ (1379). شرح الاربعین، تصحیح و تعلیق نجفقلی حبیبی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
    27. ــــــــــــــــ (1381). الاربعینیات لکشف انوار القدسیّات، تصحیح و تعلیق نجفقلی حبیبی، تهران: نشر میراث مکتوب.
    28. کلینی، محمدبن یعقوب (1407 ق). الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    29. کوفی اهوازی، حسین‌بن سعید (1404 ق).المؤمن، قم: مؤسسة الامام المهدی(ع).
    30. مازندرانی، ملاصالح (1382). شرح الکافی، تهران: المکتبة الاسلامیة.
    31. مجلسی، محمد باقر (1403 ق). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
    32. ــــــــــــــــــ (1404 ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    33. مجلسی، محمد تفی (1406 ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم: مؤسسۀ فرهنگی اسلامی کوشانپور.
    34. مطهری، مرتضی (1387). مجموعه آثار؛ اصول فلسفه و روش رئالیسم (پاورقی)، تهران: صدرا.
    35. مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
    36. میرداماد، محمد باقر (1403 ق). التعلیقة علی اصول الکافی، قم: الخیام.
    37. میری، فاطمة السادات (1392). الهیات سلبی از دیدگاه قاضی سعید قمی و امام خمینی، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ چاپ و نشر عروج.
    38. هاشمی خویی، حبیب‌الله (1400 ق). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران: مکتبة الاسلامیة.
    39. یزدی، عبدالله (1412 ق). الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.