بررسی رابطۀ اختیار و تقدیر در هستی از منظر علامه طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه کلام اسلامی/ شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

باور به «اختیارمندی انسان از سویی؛ و حاکمیت قضا و قدر بر زندگی انسان از سوی دیگر» متعارض یا متناقض‌نما به‌نظر می‌رسد. لذا ظاهراً یا باید با حاکمیت ضرورت تقدیر، از قدرت اختیار آدمی چشم‌پوشی کنیم یا با در نظر گرفتن اراده برای انسان در عالم امکان، مخالف هرگونه ضرورتی در هستی شویم. برای رفع تعارض فوق، تبیین و تحلیل معنای تقدیر، ضرورت و قاعده‌مندی و ارتباط آن با بحث عالم امر و مسئلۀ علم حق‌تعالی نسبت به افعال و اختیاراتِ انسان از سویی؛ و معنای آزادی، اختیار و انتخاب آدمی نسبت به سعادت و شقاوت، و بررسی بحث طینت و سرشت انسان از سوی دیگر، ضروری به‌نظر می‌رسد و نقش اساسی در فهم و درک پرسش مذکور دارد. علامه طباطبایی با نگرش هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه‌اش، معتقد است که از یک منظر، آدمی در ظرف دنیا و عالم خلق، از روی اختیار مرتکب اعمالِ خیر یا شر شده و با حرکت جوهریِ نفس، هویت و شاکلۀ خویش را رقم می‌زند و از منظر دیگر، خداوند در عالم امر که عالم ثبات و فعلیت محض است، به علم ازلی (علم فرازمانی و سرمدی) از قضا و حکم زندگی سعادت‌آمیز یا شقاوت‌آمیز انسان‌ها آگاه بوده، اما در تقدیر عالم، انسان را مختار مقدر کرده است. این سخن، به‌ظاهر تناقض‌آمیزمی‌آید، اما تلاش نگارنده‌ در پژوهش حاضر بر آن است که با توجه به آثار علامۀ بزرگوار، این معضل را گشوده و تناقض ظاهری را رفع کند.

کلیدواژه‌ها


  1. ـ قرآن کریم.

    1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1396). اختیار در ضرورت هستی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
    2. اکبریان، رضا (1386).حکمت متعالیه و تفکر فلسفی معاصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    3. خمینی، روح‌الله (1392). آداب الصلوه، چ بیست‌و‌یکم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
    4. دوانی، جلال‌الدین محمد (1423 ق).سبع رسائل، تحقیق سید احمد تویسرکانی، تهران: میراث مکتوب.
    5. طباطبایی، محمد حسین (1424 ق).نهایه الحکمه، تصحیح عباسعلی زارعی سبزواری، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    6. ــــــــــــــــــــــ (1981). پاورقی اسفار، جلد 1 و 8، بیروت: دارالإحیاء التراث العربی.
    7. ــــــــــــــــــــــ (1384). بدایه الحکمه، شرح محمد حسین آخوندی، قم: نشر هاجر.
    8. ـــــــــــــــــــــــ (1373). اصول فلسفه و روش رئالیسم، جلد 6 مجموعه آثار استاد مطهری، تهران: صدرا.
    9. ـــــــــــــــــــــــ (1387الف). انسان از آغاز تا انجام، قم: بوستان کتاب.
    10. ـــــــــــــــــــــــ (1387ب). رسائل توحیدی (رسالۀ افعال الهی)، قم: بوستان کتاب.
    11. ـــــــــــــــــــــــ (1387ج). بررسی‌های اسلامی، جلد 2، قم: بوستان کتاب.
    12. ـــــــــــــــــــــــ (1367). المیزان، ترجمۀ سید محمد باقر موسوی همدانی، جلد 12، 18 و20، تهران: بنیاد علمی فکری علامه طباطبایی.
    13. غزالی (1990). تهافت الفلاسفه، بیروت: دارالمشرق.
    14. لاریجانی، سید صادق (1387). ترجمه و تعلیقات کتاب انسان از آغاز تا انجام، قم: بوستان کتاب.
    15. ملاصدرای شیرازی، محمد (1981). اسفار اربعه، جلد 2، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
    16. ـــــــــــــــــــــــــ (1382). شواهد الربوبیه، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
    17. ـــــــــــــــــــــــــ (1381).رسالۀ سه اصل، تصحیح دکتر سید حسین نصر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.