بررسی تأثیر آثار پروکلس بر مفهوم‌سازی فارابی و ابن‌سینا از واجب‌الوجود

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری، دانشکدۀ الهیات دانشگاه پیام نور تهران جنوب، تهران، ایران

2 دانشیار، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه پیام نور تهران جنوب، تهران، ایران

چکیده

در این مقاله به بررسی این مسئله می‌پردازیم که آیا مفهوم‌سازی از واجب‌الوجود از بعد تاریخی در تفکر نوافلاطونیان (پروکلس)، قبل از فارابی و ابن‌سینا بوده است یا خیر؟ پروکلس با طرح چهاربخشی علت اولی، وجود، عقل و نفس به تبیین مبانی فلسفی خود دربارۀ مباحثی همچون خیر محض، استغنا و فوق تمام بودن علت اولی، فیض، اولین مبتدع یعنی أنیت، عقل، خصوصیات و مراتب آن، نفس، خصوصیات و مراتب آن و تقسیم موجودات بر مبنای دهر می‌پردازد. فارابی و ابن‌سینا در مسائلی چون استغنا و تمامیت یا فوق تمام بودن علت اولی، فیض، اولین مبتدع، وحدت و بساطت عقل و تجرد آن از ماده، نفس و اینکه به اجرام سماوی حرکت می‌بخشد و این حرکت مستدیر است، با پروکلس توافق نظر دارند؛ به‌طوری که در مواردی عین الفاظ و عبارات پروکلس در کتاب «الخیر المحض» را استفاده کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن‌سینا (1385). الهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن‌زاده الاملی، چ اول، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه،
  2. ـــــــــــ (1375). الاشارات و التنبیهات، شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: البلاغه.
  3. ـــــــــــ (1363). المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.
  4. ـــــــــــ (1388). التعلیقات، قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزة العلمیه.
  5. ـــــــــ (1403 ق). الاشارات و التنبیهات، شرح نصیرالدین طوسی، شرح الشرح قطب‌الدین رازی، قم: انتشارات بلاغة.
  6. ـــــــــــ (1394) دانشنامۀ علایی، تهران، انتشارات مولی.
  7. ــــــــــ (بی‌تا الف). النجاة، به اهتمام مصطفی افندی المکاوی و الشیخ محیی‌الدین الصبری، قاهره: جامعة القاهره.
  8. ـــــــــــ (1980). عیون الحکمه، تحقیق عبدالرحمن بدوی، چ دوم، بیروت: دارالعلم.
  9. ـــــــــــ (1413 ق). المباحثات، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار.

10. ابن‌ندیم، محمد‌بن اسحاق (1346). الفهرست، تهران: چاپخانۀ بانک بازرگانی.

11. بدوی، عبدالرحمن (1977). افلاطونیه المحدث عندالعرب، قاهره: وکاله المطبوعات.

12. پورجوادی، نصرالله (1364). درآمدی بر فلسفۀ افلوطین، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

13. تبرایی، مهناز (1397). الهیات سلبی در اندیشۀ ابن‌سینا، فلسفۀ دین، دورۀ 15، شمارۀ 3: 585 – 605.

14. عامری، ابوالحسن (1375). رسایل ابوالحسن عامری، با مقدمه و تصحیح سبحان خلیفات، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

15. علامه طباطبایی، محمد حسین (1364). بدایه الحکمه، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی.

16. فارابی، ابونصر محمدبن محمد (1405 ق). فصوص الحکم، قم: انتشارت بیدار.

17. ــــــــــــــــــــــــــــ (۱۳۷۱). سیاست مدنیه، ترجمۀ سید جعفر سجادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

18. ـــــــــــــــــــــــــــ (1349). آرای اهل مدینۀ فاضله، حیدرآباد دکن: مطبعة مجلس الدایره‌المعارف العثمانیه.

19. ـــــــــــــــــــــــــ (1990). الحروف، تحقیق دکتر محسن مهدی، بیروت: دارالمشرق.

20. ــــــــــــــــــــــــ (1406 ق). فصول المنتزعه، تحقیق فوزی متری نجار، بی‌جا: انتشارات الزهرا.

21. ـــــــــــــــــــــــــــ (1387). رسایل فلسفی فارابی، به کوشش سعید رحیمیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

22. کاپلستون، فردریک (1375). تاریخ فلسفه، ج 1، ترجمۀ جلال الدین مجتبوی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

23. Proclus, & Dodds E. R. (1964). The elements of theology: a revised text. Clarendon Press

24. Majid Fakhry,(1983). A History of Islamic Philosohy, 2nd edn (London: Longman/ New York Columbia University Press, 1983), p.19; Netton, Allah Transcendent, pp.13, 59.

25. R. Netton, (1989). Allah Transcendent: Studies in the Structure and Semiotics of Islamic Philosophy, Theology and Cosmology (London: Routledge, 1989), p.x and passim