علم الهی و اختیار بشر: تحلیل انتقادی راه‌حل‌های کلاسیک با تکیه بر دیدگاه لیندا زاگزبسکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد فلسفۀ دین، دانشگاه مفید، قم، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه مفید، قم، ایران

چکیده

مسئلۀ ناسازگاری علم پیشین الهی با ارادۀ آزاد (اختیار) بشر از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مسائل فلسفی در حیطۀ سنت ادیان ابراهیمی است که تحت عنوان مشکل «تقدیرانگاری الهیاتی» از آن یاد می‌شود. مشکل این است که خداوند به ‌نحو خطاناپذیری از پیش به همۀ امور عالم و افعال انسان‌ها معرفت کامل دارد، و بنا بر این، تمام حوادث عالم، از پیش، تعیین شده و مقدرند، و در نتیجه آدمیان نیز در افعال خود مجبورند. در این نوشتار، با توضیح چگونگی طرح مسئله توسط زاگزبسکی، سه راه‌حل سنتی ــ راه‌حل بوئتیوس، راه‌حل اکامی و راه‌حل مولینا ــ برای حل این مشکل را بررسی و نقد خواهیم کرد. اساسِ راه‌حل بوئتیوس، فرازمانی دانستن خداوند است. اما مبنای اصلی راه‌حل اکامی این است که علم پیشین الهی به اختیار ما از گونۀ واقعیت نرم است، نه واقعیت سخت، و در راه‌حل مولینا نیز فرض انتقال ضرورت گذشته انکار می‌شود. در ادامه خواهیم دید که هم در طرح مسئله و هم در برخی راه‌حل‌های ارائه شده، به نادرستی، زمان‌مندی معرفت الهی یا جاودانگی خداوند در زمان فرض شده است، در حالی که این رویکرد، برخلاف الهیات آنسلمی است که خداوند را فرازمان برمی‌شمارد. در نهایت، نشان می‌دهیم که راه‌حل بی‌زمانی بوئتیوس هرچند با الهیات آنسلمی انطباق بیشتری دارد، اما در حل مشکل ناتوان است. در بخش پایانی نیز اشاره خواهیم کرد که اختیار، یکی از مؤلفه‌های وجودی انسان است و فاعلیت انسان نیز در طول فاعلیت الهی قرار دارد؛ یعنی از یک‌سو، علم خداوند در رأس سلسلۀ علل و اسباب تحقق رخدادها و یکی از شرایط تحقق فعل اختیاری انسان است، و از سوی دیگر، علم و قدرت بشری در سلسلۀ اسباب و علل آن فعل قرار دارد. در نتیجه، استناد افعال انسان‌ها به علم نامحدود و فرازمان خداوند، منافی اختیار آدمیان نیست.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1404ه.ق) الشفاء، الالهیات .قم: منشورات مکتبة آیت الله مرعشینجفی.
  2. صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (1360) الشواهدالربوبیةفیمناهجالسلوکیه، با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، چاپ دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  3. موسوی‌کریمی، فخرالسادات (1396) بررسی و نقد فیزیکالیسم سازگارگرا بر مبنای حکمت متعالیه، رسالۀ دکتری تحت راهنمایی میرسعید موسوی‌کریمی، دفاع شده در سال ۱۳۹۶ در دانشگاه تربیت مدرس.
    1. Adams, M. (1967). “Is the Existence of God a Hard fact”? The Philosophical Review, 76, No, 8, pp 492-503.
    2. Adams, R. (1977). "Midlle Knowledge and the Problem of Evil", American Philosophical Quarterly 14: 109-117.
    3. Adams, R. (1991). “An Anti-Molinist Argument”, Philosophical Perspectives, Volume 5: Philosophy of Religion, James Tomberlin (ed), pp. 343-354. Atascadero, Calif: Ridgeview.
    4. Aquinas, T. (1975). Summa Theologica.Publisher: William Benton.
    5. Boethius, A. M. S. (1962). The Consolation of Philosophy. New York: Bobbs- Merrill.
    6. Brant, Dale Eric (1997) “On Plantinga’s Way Out”, Faith and Philosophy, 14(3): 378–387.

10. Craig, William Lane (1987). The Only Wise God. Grand Rapids, Mich: Baker.

11. Craig, William Lane (1990). Divine Foreknowledge and Human Freedom (Brill’s Studies in Intellectual History 19). Leiden: E.J. Brill.

12. Fischer, John Martin (ed.) (1989). God, Freedom, and Foreknowledge. Stanford, CA: Stanford University Press.

13. Fischer, John Martin (1992). "Resent Work on God and Freedom", American philosophical Quarterly, Vol. 29, No. 2, pp. 91-109.

14. Freddoso, Alfred (1983). “Accidental Necessity and Logical Determinism,” Journal of Philosophy, 80: 257–78.

15. Freddoso, Alfred (1988) "Introduction", in: On Divine Foreknowledge: Part IV of the Concordia, by: Molina.Ithaca. N. Y.: Cornell University Press.

16. Hasker, William (1989). God, Time and Knowledge. Ithaca: Cornell University press.

17. Hunt, D. (2005) "Theological Problem of Foreknowledge and Freedom", Avila at: https://www.encyclopedia.com/humanities/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/foreknowledge-and-freedom-theological-problem

18. Kane, R. (2002) Oxford Handbook of FreeWill. New York: Oxford University Press.

19. Kenny, A. (1979). The God of the Philosophers. Oxford: Clarendon press.

20. Kvanvig, Jonathan (1986) The Possibility of an All-Knowing God. New York: St. Martin’s Press.

21. Maimondies, M. (1996) The Eight Chapters of Maimonides on Ethics (Shemonah Perakim): A Psychological and Ethical Treatise, Edited, Annotated, and Translated, With an Introduction by Joseph I. Gorfinkle. New York: AMS Press.

22. Mann, W. E. (2005). The Blackwell Guide to the Philosophy of Religion. Oxford: Blackwell Publishing Ltd.

23. Meister, C. (2009). Introducing Philosophy of Religion.London: Routledge.

24. Meister, C. & Copan, P. (2007). The RoutLedge Companion to Philosophy of Religion. New York: Routledge.

25. Molina, L. (1988). On Divine Foreknowledge, Translated with an Intraduction by: Alfredo Freddoso. Ithaca, NY: Cornell University press.

26. Pike, N. (1970). God and Timelessness. London: Routledge and Kegan Paul.

27. Pike, Nelson (1993) “A Latter-Day Look at the Foreknowledge Problem,” International Journal for Philosophy of Religion, 33 (June): 129–164.

28. Plantinga, Alvin (1973) The Nature of Necessity. Oxford: Oxford University Press.

29. Plantinga, Alvin (1986) “On Ockham’s Way Out,” Faith and Philosophy, 3(3): 235–269.

30. Quinn, P. L. and Taliaferro, C. (1999). Companions to Philosophy of Religion.Oxford: Blackwell Publishing Ltd.

31. Russell, B. (1997 [1912]). Problems of Philosophy, ed. John Perry. Oxford: Oxford University Press.

32. Stump, E & Kretzmann, N. (1981). “Eternity”, Journal of Philosophy, 78, No, 8, pp. 429-58.

33. Stump, E. & Kretzmann, N. (1998). Eternity”, in:Edward Craig (ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Vol 3, pp. 422-427. London: Routledge.

34. Swinburn, R. (1997). The Coherence of Theism. Oxford: OUP.

35. Wierenga, Edward (1989) The Nature of God. Ithaca: Cornell University Press.

36. Wolterstorff, Nicholas (1975) “God Everlasting,” God and the Good: Essays in Honor of Henry Stob, C. Orlebeke and L. Smedes (eds.). Grand Rapids: Eerdmans.

37. Wrenn, Chase B. (2020) “Naturalistic Epistemology,” The Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002, https://www.iep.utm.edu/.

38. Zagzebski, Linda (1991). The Dillema of Freedom and Foreknowledge.Oxford: OUP.

39. Zagzebski, Linda (2007). Philosophy of Religion: an Historical Introduction.Oxford: Blackwell Publishing.

40. Zagzebski, Linda (2017). “Foreknowledge and Free Will”, in: Stanford Encyclopedia of Philosophy, available at: http://plato.stanford.edu/entries/free-will-foreknowledge/

41. Zemach, Eddy M. and David Widerker (1987) “Facts, Freedom, and Foreknowledge”, Religious Studies, 23 (March): 19–28.