تناقض در نگرش به عقل در سایۀ پایبندی به شریعت با تکیه بر قصاید سنایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزد اسلامی، زاهدان، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزد اسلامی، زاهدان، ایران

3 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزد اسلامی، زاهدان، ایران

چکیده

یکی از مفاهیم مورد بحث و اختلاف در فرهنگ ما ایرانیان، مفهوم عقل است که حوزۀ معنایی بزرگ و وسیع و البته گاه متناقضی دارد؛ به همین دلیل شاعران، دانشمندان، نویسندگان و صاحب‌نظران برداشت‌های مختلفی از آن ارائه کرده‌اند. در تمامی آثاری که به عقل پرداخته‌اند، عقل گاهی در مقابل دین و گاهی در مقابل عشق قرار گرفته و در مقابل هر دو مفهوم فوق به نوعی شکست خورده است. این نگرش ما را بر آن داشت تا به بررسی تناقض در نگرش به عقل در سایۀ پایبندی به شریعت، با تکیه بر قصاید سنایی بپردازیم. سنایی گاهی عقل را مورد احترام شمرده اما در دوره‌ای عقل را به‌شدت نکوهش کرده است. وی بالاترین مرتبۀ عقل را «عقل بالمستفاد» می‌داند. «عقل بالمستفاد» چهارمین و بالاترین مرتبۀ عقل نظری و مرحله‌ای است که در آن « نفس، تمام کمالات را به‌دست آورده است و به استحضار آنها نیازمند نمی‌باشد». به نظر سنایی عقل اگر در مسیر درست شرع مصطفی و ابزار هدایتی قرار گیرد، مورد توجه است؛ در غیر این‌صورت مورد نکوهش خواهد بود. سنایی در مواجهۀ با عقل برخورد دوگانه‌ای دارد؛ گاه آن را ستایش می‌کند و گاه هم از آن بیزاری می‌جوید.

کلیدواژه‌ها


  1. ـ قرآن کریم.

    الف) کتاب‌ها

    1. آهنی، غلامحسین (1362). کلیات فلسفه اسلامی، تهران: علمی.
    2. ابن‌فورک، محمد (1987). مجرد مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعری، به کوشش دانیل ژیماره: بی‌نا، بیروت.
    3. ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1405 ق). لسان العرب، قم: نشر أدب الحوزة.
    4. استعلامی، محمد (1367). شرح مثنوی شریف، تهران: زوار.
    5. براون، ادوارد گرانویل، (1424 ق). تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، فتح‌الله مجتبایی، تهران: مروارید.
    6. جوهری، اسماعیل‌بن حماد (1430 ق). الصحاح، چ پنجم، بیروت: دارالاحیاء التراث الاسلامی.
    7. حلبی، علی اصغر (1382). گزیدۀ حدیقه الحقیقه، تهران: اساطیر.
    8. خاتمی،سید محمد (1379). آیین و اندیشه در دام خودکامگی، تهران: طرح نو.
    9. سجادی،سید جعفر (1361). فرهنگ علوم عقلی، حکمت، شمارۀ 37.

    10. سنایی غزنوی، ابوالمجدبن آدم (1312). دیوان، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، تهران: ابن‌سینا.

    11. __________________ (۱۳۷۷). حدیقةالحقیقة، مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    12. سیوطی، جلال‌الدین (۱۳۷۳). الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، مصر: بی‌نا.

    13. صلبیا، جمیل (1393). فرهنگ فلسفی، ج۱، تهران: انتشارات حکمت.

    14. .زرین‌کوب، عبدالحسین (1369). فرار از مدرسه، تهران: امیرکبیر.

    15. زرقانی، سید مهدی (1378). افق‌های شعر و اندیشۀ سنایی غزنوی، تهران: نشر روزگار.

    16. غزالی،امام محمد (1351). نصیحه الملوک، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار علمی.

    17. صفا، ذبیح‌الله (1374). تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    18. کریمی، امیربانو (1376).  منتخب سنایی غزنوی، تهران: زوار.

    19. میرعمادی، سید احمد (1387). ائمه (ع) و علم اصول، چ دوم، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.

    20. مطهری، مرتضی (1372). مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، چ ششم، تهران: صدرا.

    21. مجلسی، محمد باقر (1382). بحارالانوار، چ پنجم تهران: دارالکتب الاسلامیه.

    22. همایی، جلال‌الدین (1369). مولوی‌نامه، تهران: نشر هما.

    23. یثربی، یحیی (1372). عرفان نظری، قم: بوستان کتاب.

    24. یوسفی اشکوری، حسن (1379). خرد در ضیافت دین، تهران: قصیده.

    24.

    ب) مقالات

    25. امامی، فاطمه؛ اوجاق علیزاده؛ شهین؛ سنایی، صدیقه (1398). خردستایی و خردگریزی در حدیقه الحقیقه، پژوهشنامۀ مذاهب اسلامی، شمارۀ 11.

    26. تنها، نفیسه (1393). بررسی مفهوم عقل از دیدگاه اسلام و پرورش آن، سومین همایش به‌سوی راهبردهای قرآنی در تربیت انسان.

    27. رخشنده‌مند، علی‌سینا؛ دادبه، اصغر؛ حمیدیان، سعید (1398). نگاهی اجمالی به کارکرد عقل و عشق در اندیشه ابن‌عربی، مولوی و سنایی، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 17.

    28. ربانی گلپایگانی، علی (1392). شریعت و مصلحت، فصلنامۀ کلام اسلامی، دورۀ 22، شمارۀ 85..