تبیین و بررسی پاسخ ابن‌سینا به شبهۀ تعارض لزوم رضایت به قضای الهی در شرور اخلاقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه حکیم سبزورای، سبزوار، ایران

چکیده

یکی از چالش‌های فراروی اعتقاد به عمومیت قضای الهی، شبهۀ تعارض لزوم رضایت به قضای الهی و لزوم عدم رضایت به شرور اخلاقی است. ابن‌سینا پاسخی در دو بخش به این شبهه ارائه کرد. در بخش نخست با تفکیک حیثیت ارتباط شرور اخلاقی با فاعل و قابل، آنها را از حیث ارتباط با قابل، شر دانسته است. در بخش دوم نیز با تفکیک امور بالذات و بالعرض، شرور را به‌صورت بالعرض مشمول قضای الهی معرفی کرد. این پاسخ تنها در صورتی شبهه را برطرف می‌کند که شرور، وجود حقیقی نداشته باشند؛ بلکه اطلاق موجود به آنها را مجازی (اعتباری) بدانیم. در این‌صورت رضایت به آنچه وجود حقیقی ندارد، ضرورت نخواهد داشت و شبهه برطرف خواهد شد. در سخنان ابن‌سینا شواهدی وجود دارد که بر اساس آنها می‌توان وی را قائل به مجازی (اعتباری) بودن شرور دانست. پژوهش حاضر نشان می‌دهد که این شواهد، بر ارادۀ معنای یادشده از سوی ابن‌سینا دلالت دارند. البته در صورت عدم پذیرش این دلالت، پاسخ درخوری به این شبهه، در فلسفۀ ابن‌سینا داده نشده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابن‌بابویه، محمدبن علی (1398). التوحید، تحقیق هاشم حسینی، قم: جامعۀ مدرسین.
  2. --------------- (1413 ق). من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  3. --------------- (1414 ق). الاعتقادات، قم: المؤتمرالعالمی للشیخ المفید.
  4. ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله (1326). تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات، قاهره: دارالعرب.
  5. --------------- (1375). الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
  6. --------------- (1379). النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، تصحیح محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
  7. --------------- (1383). الهیات دانشنامۀ علایی، تصحیح دکتر محمد معین، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
  8. --------------- (1383). پنج رساله، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
  9. --------------- (1400 ق). رسایل ابن‌سینا، قم: انتشارات بیدار.
  10. --------------- (1404 ق). التعلیقات،تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتب الاعلام الاسلامی.
  11. --------------- (1404 ق)، الشفا (الطبیعیات)، تصحیح سعید زاید، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی.
  12. --------------- (1404 ق). الشفا (المنطق)، تصحیح سعید زاید، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی.
  13. --------------- (1404 ق). الشفا (الهیات)، تصحیح سعید زاید، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی.
  14. -------------- (1980). عیون الحکمه، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: دارالقلم.
  15. ابن‌منظور، محمدبن مکرم (1414 ق). لسان العرب، بیروت: دار صادر.
  16. اسماعیلی، محمد علی؛ احمدی، محمد مهدی (1391). بررسی تطبیقی قضا و قدر در علم کلام، فلسفۀ مشاء و حکمت متعالیه، پژوهشنامۀ نور حکمت، ش 40، 107 - 137.
  17. افضلی، علی (1390). آیا الم شر بالذات است یا بالعرض، فلسفه، دورۀ 39، شمارۀ 1: 23 - 38.
  18. آهنچی، امید؛ سعیدی‌مهر، محمد (1390). بازخوانی مفهوم مزاج بر پایۀ پزشکی مدرن، فلسفۀ علم، دورۀ 1، شمارۀ 2: 1 - 23.
  19. برقی، احمدبن محمد (1371). المحاسن، تحقیق جلال‌الدین محدث، قم: دارالکتب الاسلامیه.
  20. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1410 ق). غررالحکم و دررالکلم، قم: دارالکتاب الاسلامی.
  21. حر عاملی، محمدبن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسۀ آل‌البیت(ع).
  22. ------------ (1414 ق). هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة علیهم السلام، مشهد: بناد پژوهش‌های اسلامی.
  23. ------------ (1376). الفصول المهمه فی اصول الائمه، تصحیح محمد القائینی، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی امام رضا.
  24. رازی، محمدبن عمر (1404 ق). شرح الفخر الرازی علی الاشارات (شرحی الاشارات)، قم: مکتبة آیت‌الله المرعشی.
  25. سلطان القرایی، خلیل؛ آتشی، حسین؛ علمی، زهرا (1390). بررسی و مقایسۀ شر از دیدگاه آگوستین و ابن‌سینا، پژوهش‌های فلسفی، دورۀ 5، شمارۀ 9.
  26. شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (1364). الملل و النهل، قم: الشریف الرضی.
  27. صادق‌زاده قمصری، فاطمه (1389). نظام احسن و مسئلۀ شرور در فلسفۀ ابن‌سینا، حکمت سینوی، شمارۀ 43.
  28. صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1368). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم: کتابفروشی مصطفوی.
  29. طوسی، نصیرالدین محمد (1405 ق). تلخیص المحصل، بیروت: دارالاضواء.
  30. ------------- (1373). اوصاف الاشراف، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  31. ------------- (1375).شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
  32. عبدالجباربن احمد، ابوالحسن (1962). المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق جورج قنواتی، قاهره: الدار المصریه.
  33. غازانی، اسماعیل (1381). فصوص الحکمه و شرحه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  34. فارابی، ابونصر محمد (1405 ق). فصوص الحکم، تحقیق محمد حسن آل‌یاسین، قم: انتشارات بیدار.
  35. فراهیدی، خلیل‌بن احمد (1410 ق). کتاب العین، قم: انتشارات هجرت.
  36. فیض کاشانی، محمدبن محسن (1406 ق). الوافی، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین علی(ع).
  37. کلینی، محمدبن یعقوب (1365).  الاصول من الکافی، چ چهارم، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  38. لیثی واسطی، علی‌بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حسین حسنی بیرجندی، قم: دارالحدیث.
  39. مجلسی، محمد باقر (1404 ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  40. محمد رضایی، محمد؛ رهنمایی، حسین (1391). پاسخ ابن‌سینا به پارادوکس عنایت الهی و وجود شر در عالم، کلام اسلامی، دورۀ 21، شمارۀ 83: 61 - 79.
  41. مطهری، مرتضی (1376). مجموعه آثار، جلد 5، تهران: صدرا.
  42. میرداماد، محمد باقر (1367). القبسات، تهران: دانشگاه تهران.
  43. ------------ (1381). مصنفات میرداماد، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مجله علمی
دوره 17، شماره 4
دی 1399
صفحه 587-608

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار